Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

яш

5.
то же, что яшт

яшт

1. подр. —
о быстром движении
яшт сиксе тăр — быстро вскочить
пуçне яшт çĕклерĕ — он вскинул голову
ут çине яшт сиксе утлан — вмиг вскочить на коня

яшт

2. подр. —
о выпрямлении
салтак яшт тӳрленсе тăчĕ — солдат стал навытяжку

яшт

3. подр. —
об укалывании
чĕре яштах турĕ — в сердце кольнуло

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сиеллĕ

слоистый. Альш. Йывăçсем çинçе те, яшт çӳлелле кайнă: шултăра сиеллĕ йывăç.

пӳ-си

туловище, корпус, стан; внешность. Тюрл. Пӳне-сине çĕклеймес (тяжелый человек). Сред. Юм. Çан чôл пӳ-сипе, сăн-пуçпа такама кайса йораса пôрнмалла-çке. Цив. † Пĕвĕм-сийĕм пурччĕ ман, Атăл хĕрĕнчи хумăш пек. Paas. 121. Пӳ-си, тело. ТММ. Хăй (Марине) çинчерех пӳ-силлĕскер, чăпта куписем хушшипе ансăр çĕртенех ирĕккĕн кĕрсе кайрĕ те, пĕр лутрарах чăпта купи çине яшт сиксе хăпарса ларчĕ.

амак

(амак), obsoleta, cuius veram atque propriam significationem nemo est, qui noverit; eandem habet originem, atque v. turc. [араб сăмахĕ] labor, tat. [араб сăмахĕ] debilitatio. Usum eius hodiernum ea, quae infra scripta sunt, docebunt. Устарелое слово, первоначальное значение которого точно неизвестно. Череп. „Амак — неопределенная болезнь“ (i. е. morbus incertus). Арс. „Тем амак — чорт знает, что. Амак — боль живота, причиняемая злым духом вопкăн’м. живущим в омуте (ср. тат. упkыи). Он будто бы бегает по ночам в виде черной собаки или кошки“, h. e. амак, ventris dolor, quo homines a daemone quodam, qui вопкăн appellatur, afficiuptur, quern rn loco fluminis profundiore habitare atque nocturnis temporibus in canem nigrum aut In felem conversum hue illuc cursitare credunt. Н. Карм. Амак çапманскер! Ut morbo „амак“ dicto afficiaris! (aut: afficiatur). Чтобы тебя (или: его) поразила болезнь. называемая „амак“! Слепой. Амак çапман пуçна! Чтобы тебя поразила болезнь! Череп. Мĕн амак пулчĕ кăна?! Что с ним стряслось?! (О болезни неопределенной и неясной). Арç. † Те ар-çори, те шойттан, те ыр-осал, те вăр-хорах, те çол маяк, тем амак! Чорт знает, что это такое: не то леший, не то чорт, не то какой-то дух, не то разбойник, не то дорожная веха! Кильд. Ш. Ах, тăвансам! çакă сăмаха калама та çăмăлах мар; ма каланă-ши акă çакă сăмаха: „Аçа-çори ашшĕне Аса-атте (v. аçа) çаптăр, ăма-çори амăшне амак çаптăр“, тенĕ? Ах, братья! не легко и сказать это слово; почему это так говорится изстари: „Пусть отчима разразит громом, а мачеху поразит лихим недугом“? Череп. Амак тыташшĕ! Чтобы (тебе, ему попритчилось! (= çӳрейми пулăсăнччĕ“, т. е. чтобы (тебе, ему) обезножеть!). Л. Кошки. Эх, амаках тыттăр ĕнтĕ! Йĕрки çук пĕртте! Никакого порядка нет! Чтобы вам попритчилось! || Item morbus quidam (tumoris genus), quo boves ovesque afflciuntur. Также болезнь коров и овец. Шибач. „Ман ĕнене амак полчĕ, труках сумар полчĕ“. — Моклашка полать айăкра, она шăлпа çыртса çĕмĕреççĕ. „С моею коровою случилась болезнь амак“ — На боку появляется шишка, которую разминают, стискивая ее зубами. I. q. чĕмере? — Çеçмер. Амак полнă. (У овцы.) сделалась болезнь (от которой лечат кровопусканием. || Spasmi genus, quo vexantur agni, род судорог у ягнят. Хорачка. Под’ак амаҕы̆. Амак ползан тапкаланат, ӳ_ҕӓ_т, ты̆рат, выдат. Оϱи^ын’џӓн, хы̆лhин’џӓн _хӳ_рин’_џӓ_н тордаччы̆. Амак у ягнят. Когда случится эта болезнь, то ягненок дрягается, падает, встает, ложится. Лечат тем, что тянут его (крест-на-крест) за ноги, уши и хвост. || Haud raro cum stomacho quodam dicitur aut indignatione, sicut apud Latinos malum. Нередко употребляется в выражениях недовольства, раздражения. Тюрлема. Эй амак! астуман та, тăрса юлнă! Ах, чорт возьми, забыл и не взял! Изамб. Т Эй амак! япалана манса хăвартăм! Чорт возьми! забыл ведь взять вещь-то! ЧС. Тата мĕн амак пулнă пулать? Что там еще стряслось (или: случилось)? Ib. Анне юмăçран тавăрăнсан атте ыйтрĕ: „Тата мĕн амак тумалла?“ терĕ. Когда мать вернулась от йомзи, отец (недовольный) спросил: „Ну, что еще надо сделать?“ Бугульм. Мĕн амак пулчĕ? Что стряслось (т. е. случилось)? Сред. Юм. Кăçта амака каян эс õпта? Куда к чорту ты туда идешь? Ib. Мĕн амака кайса çĕтрĕ çав? Куда это он запропастился, запропал, девался? Изамб. Т. Ах амак! хĕр-арăмсем чей-сахăр илме каланăччĕ тата! Ах ты, чорт возьми! бабы еще велели чаю-сахару купить! Сред. Юм. Тем амак пõлчĕ, çõрăма яшт чике-чике каять хăй! Не знаю, что такое случилось, все в спине покалывает! СПВВ. ЕС. Ача-пăча киле таврăнмасан ашшĕ: „Мĕн амака кайнă-ши çав?“ теççĕ. Когда дети не возвращаются домой, родители говорят: „Куда это они провалились?“ Цив. Ак амак! Вот какая чертовщина! Янтик. Эй, амак! Тем тума кĕрсе кайнă у унта! Ах, чорт возьми! Не знаю, зачем это ее туда занесло (напр., корову в оглобли). V. чир. Л. Кошки. Амакне килеймерĕ ĕнтĕ, темĕн ĕçлесе тăчĕ ĕнтĕ унта! Чорт его знает, почему он не пришел, и что он там делал. V. хура юн.

япăш

(jабы̆ш), подр. выдергиванию, менее быстрому, чем яшт. Сред. Юм. Ман аллăри холла япăш тортса илчĕ. Ib. Çӳлтен япала шуса ансан, япăш шуса анчĕ, теççĕ.

яшт

подр. мгновенному прыжку. СТИК. Яшт сиксе каçрĕ, перепрыгнул. [Сред. Юм. легко перепрыгнул (о человеке)]. Урмай. Хай анчăк çури яшт анчах сиксе ларчĕ, тет, кусем çине; кăштах тытаймарĕ, тет, кусене. Б. Яныши. Кошак: шăши, тесе, яшт сикрĕ, тет те, кашкăра питрен ярчĕ-илчĕ, тет. || Подр. быстрому поднятию. Ала. 82. Çĕлен старикрен виçĕ хутчен ыйтрĕ, тет те, хӳрине яшт çĕклерĕ, тет те, старик иртсе карĕ, тет. || Подр. вскакиванию с места. Кан. 1929, № 46,4. Чышкисене чăмăртаса яшт! сиксе тăчĕ (вскочил). М. Васильев. Выçă тотар ирхине яшт-çиç сиксе тăрат мĕн. || Подр. лизку. Сред. Юм. Ине тăварлă хорана яшт, яшт! тутарса çуллать (лизание коровы). || Подр. вытягиванию тела во весь рост. Ядр. Яшт чăсăлса тăчĕ (вытянулся стоя). Бгтр. Пĕчик ачана тĕне кӳртнĕ чух, вăл хурантан яшт чăсăлса тухсан: вилет, теççĕ, хутланса тухсан: вилмест, теççĕ. || Подр. мгновенному прохождению или минованию. Бгтр. † Ух, ĕмри, яш ĕмри, яштах иртсе кайрĕ пуль! Тораево. † Яшăм, яшăм, яш ĕмĕр, яштах иртсе карĕ, курнать. Рус. † Яшка çурти кĕлеткем яштах сая каймин-ччĕ. || Подр. пронзанию. Шурăм-п. № 10. Туртса кăларчĕ пысăк çĕçĕ, яшт-çеç ăна тутарчĕ. Матки çухра юлчĕ (жену пронзил ножом). || Подр. колотью. Альш. Яшт чиксе ыраттарать. Колет (по временам). Орау. Калинккерен кĕнĕ чухне, чăркуççире яштах чикрĕ те, эпĕ вара кукленсех антăм. || Подр. втыканию. КС. Çемçе çĕре патак яштах кĕрсе карĕ. || Подр. быстрому отдергиванию. Сред. Юм. Аллине ман пĕç çине хорсан, йĕппе чикрĕм те, яшт! тортса илчĕ (получается незначительный шорох). || Подр. быстрому, как-бы мгновенному росту. Никит. Ырашăн та çавăн пекех ӳсесси пулмарĕ. Вăл, çур-кунне яшт кайнăскер, старик пек кукленсе, хытса ларчĕ. Орау. Вăл ача салтак патне çитсен (около совершеннолетия), темле яштах (с удар. на 1-ом слоге) ӳссе карĕ. Н. Карм. Ĕлĕк пĕчĕккĕ-кăна-ччĕ, халь яштах ӳссе кайнă, теççĕ çамрăк ачасене (= кинетех, т. е. вдруг). || Подр. быстрому киданию. Сорм.-Вар. Киле килсен, çăмхине яшт тӳрече умне (на подоконник) утса ячĕ, тет те, çăмхи урамалла кусса кайрĕ, тет.

яшт

красивый и стройный. Сред. Юм. Яшт хĕрсĕм. Стройные и красивые девицы. Байгул. † Алкум вĕçĕнче яшт хуран.

ленттĕ

лента. В. Олг. Кăловой ленттĕ (хĕрсем çиттони вĕçе çыхаччĕ), симĕс, сарă ленттĕ. В. Олг. Симĕс ленттĕ. Б. Яныши. Эпир ленттине (ленту для измерения) чăсрăмăр та, виçе пуçларăмăр. Якейк. † Симĕс ленттĕ варличчĕ, систермесĕр порнсаччĕ, кăçалхи çол сисрĕç поль. (Солд. п.). Сунт. Пуш ураппа ял патнелле хĕрсем килеç юрттарса, ленттисене вĕлкĕштерсе, ура çине яшт тăрса. Козм. † Çиттуни вĕçĕнче лентти вĕçет вăль-вăль-валь!

йăшт

(jы̆шт), подр. короткому, оборванному, скользящему движению. Сред. Юм. Ман аллăри тôтăра йăшт тортса илчĕ („получается чуть заметный звук“). КС. Йĕппи аллине йăшт (или: яшт) кĕрсĕ карĕ („вхождение иголки в мягкое“). Б. Олг. Алла йĕп кĕрсе карĕ, уç топанне, йăшт! Ib. Йĕп пĕрене çомне тăк (в дерево) или йăшт (в мох) тирсе лартрăм. Сред. Юм. Паян ман урана тем йăшт чиксе кайрĕ. КС. Йăшт! или яшт! („всовывание“). (Срв. ib. Хусăк çемçе çĕре яштах кĕрет). СТИК. Тăм ашне кӳртсе лартнă патака йăшт туртса кăларчĕ („выражение звука и образа действия“) || Подр. как бы дергающей боли. КС. Йăшт-йăшт туртса ыратать (о зубе). || В перен. см. живо, быстро. Çиç. çиçрĕ кĕм. 55. Унăн çăмăл сăмахĕсен хăйне итлекенсен пуçĕсене, шалча пекех, йăшт кĕреççĕ. М. Васильев № 3,39. Охмах есрел ĕненет: шăна полса, йăшт кĕрет. М. Васильев № 3,48. Хор (гусь) поррине пĕлсессĕн, тотар йăшт-çиç тăчĕ, тет. Кан. 1929, № 184. Пеття йăшт тăчĕ сулахай ури çинчен сылтăм ура (siс!) çине. | | Высокий, стройный. Пазух. Улма йывăççисем, ав, йăшт-кăна, вĕсен çӳлçисемех, ай, лăс-кăна.

эй

(эj), звательная частица. Восклицание удивления, восхищения, сожаления, недовольства, нежелания вести о чем-либо речь. Изамб. Тет. Эй Турă, çумăр пар. Букв. 1904. Эй тĕнче! пулаççĕ-мĕн çакăн пек урапапа çӳрекен телейлĕ çынсем! Юрк. Эй савăнать-çке! Ах, как он обрадовался! Юрк. Эй, çав çимĕçсене тутлă пĕçерме пĕлеççĕ-çке! Альш. Шик! шăхăрать (сăвăр), çынна курсанах. Эй, вара лешсем, лапра çӳрекеннисем, улăхаççĕ, тустарса, сăрталла, шăтăкĕсем умнелле! Юрк. Лаши çап та суха туртисем хушшинче сулланса тăнине курсан, çиленсе: эй, пĕтесшĕ, кашкăр тытса çийесшĕ! тесе, ылхана пуçлать. N. Эй, сысрĕ пулĕ-çке! Ну, небось, и струсил он! N. Эй, шаккăттăм çĕçĕ аврипе! К. Кошки. Эй Туррăмăр, мĕн пурне эс паракан. Эй мăнтарăн этеммисем, пурăнаççĕ-çке! — эсĕ пур!... (Выражение зависти). Альш. Эй Турă, кунта пурăнма аван та, анчах кунта çимелли нимĕн те çук, тет. N. Эй саламалник, тав сире! N. Инкĕш каланă: эй, суеçтерсе ларатăр! тенĕ. N. Эй, пĕлместĕпĕр çав, пĕлместĕпĕр! Çав пĕлменнипе хуплать пире. N. Вăррисем: аçа çапрĕ! аçа çапрĕ! тесе калаççĕ, тет. Эй, тараççĕ! тет. Альш. Эй, тетĕшсем ылттăна пуçтараççĕ, тет! (=ну собирать!). Тораево. Пăчăр калать, тет: эй, мучи, пирĕн паталла (в нашей стороне) пурте Пăчăр ятлă! тĕсе калать, тет. Юрк. Эй, пăхса тăма илемлĕ-çке!... N. Ну, ку тилли утланса ларчĕ, тет те, эй, кĕсем каяççĕ, тет, тусан тустарса! Альш. Эй, аван тунăпать-çке вăл шыв хĕррисем! Альш. Эй вăрманĕ! йывăçĕсем яшт кайнă çӳлелле! Альш. Эй, усалччĕ-çке вăл, Димитрий Васильевич Ковалев! — тытатчĕ те, перетчĕ пуçран тускапа! IЬ. Эй, вăл халăха ăса кӳртет-чĕ-çке (учил уму-разуму) — пире, пĕлмен çынсене! Уф. Малтан (мать) кĕпене уçрĕ, унтан — эй, мана хĕртме! N. Ашшĕ аслă ывăлне: шыв ăсма кай-ха, тесе калать, тет. — Эй атте! пĕр çавра çил килĕ те веçтерех кайĕ, тесе калать, тет. Тораево. Эй, эпĕ Пăчăр ятлă çына тарлама хушманччĕ! тесе каларĕ тет (я не велела нанимать человека по имени Рябчик). Юрк. Эй, пире тăвана юрĕ-çке! (или: юрат-çке). || Также восклиц. при быстрой езде: берегись! СТИК. || Иногда соотв. русскому право! Демид. Ăна вара ача-пăчасем: Еремкке пичче, эсĕ ав çав ларакан çерçи куç шăрçине лектерейĕн-и? тесен: эй, лектерĕп! тесе калаччĕ, тет.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

держаться

глаг. несов.
1. за кого-что тыт, тытăн, тытса тăр; дети идут, держась за руки ачасем алла-аллăн тытăнса пыраççĕ
2. тытăнса тăр, çирĕпленсе тăр; ворота держатся на столбах хапха юпасем çинче тытăнса тăрать
3. (син. находиться) пул, тăр, пурăн, çӳре; рыба держится в глубине пулă тарăнра тăрать
4. (син. стоить) тăр, çӳре, ӳте тыт; держаться прямо яшт тӳрленсе тăр; еле держится на ногах ура çинче аран тăрать
5. 1 и 2 л. не употр. (син. сохраняться) сыхлан, сыхланса юл, ан пĕт; холода держались долго çанталăк вăрахчен сивĕ тăчĕ
6. (син. направляться) пыр, кай; держаться края леса вăрман хĕррипе пыр

рост

сущ.муж., множ. роста
1. ӳсӳ, ӳсĕм; ӳсни; трава пошла в рост курăк ӳссе пырать
2. аталану, ӳсĕм, вăйлану; аталанни, ӳсни, вăйланни; творческий рост пултарулăх аталанни
3. пӳ, кĕлетке, хапа; человек низкого роста лутра пӳллĕ çын; встать во весь рост яшт тӳрленсе тăр

фронт

сущ.муж., множ. фронты
1. фронт (çапăçусем пыракан тăрăх); пойти на фронт фронта кай; письма с фронта фронтран килнĕ çырусем
2. фронт (темиçе армирен тăракан çарсен пĕрлешĕвĕ); штаб фронта фронт штабĕ; командующий фронтом фронт командующийĕ ♦ фронт работ ĕçсен талккăшĕ; встать во фронт яшт тăсăлса тăр; действовать единым фронтом пĕрле килĕштерсе ĕçле

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

быстро

хăвăрт, часрах, вăш-ваш, вăр-вар, хăпăл-хапăл, йăпăр-япăр, яшт çеç.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

навытяжку

нареч. тӳрĕ, яшт тăсăлсă, салтак пек; стоять навытяжку яшт тăсăлса тăр.

струнка

ж. уменьш.-ласк. см. струна; ◇ слабая струнка ачаш вырăн, çитменлĕх; по струнке ходить у кого-л., перед кем-л. хăраса пурăн, чĕрне вĕççĕн çӳре; вытянуться в струнку яшт тăсăлса тăр (е вырт).

фронт

м. в разн. знач. фронт; уехать на фронт фронта кай; вернуться с фронта фронтран таврăн; командующий фронтом фронт командующийĕ; культурный фронт культура фрончĕ; ◇ на два фронта ик еннелле, ик çĕрелле; широким фронтом анлăн, сарлакан; переменить фронт фронта улăштар, урăх çĕрелле çаврăн; стать (или вытянуться) во фронт яшт тӳрленсе тăр.

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Куçпа тăрăн

Куçпа (куçсемпе) тăрăн [тирĕн] впиваться / впиться глазами в кого, во что.
Самурайсем ун çине шурă куçпа çисе ярасла тăрăнчĕç. А. Артемьев. — Эсĕ ху ĕнесем патне хăçан кайса курнă, бригадир-коммунист юлташ? — ыйтрĕ Шихранов, Шурбин çине куçĕпе тăрăнса. В. Ухли. Нина чĕнмест. Пăрăнать те малалла утать. Пуçне уснă вăл, тĕлсĕр пăхакан куçĕсемпе çĕрелле тирĕннĕ. А. Ĕçхĕл. Иван вырăнĕ çинчен яшт! сиксе тăчĕ те çĕнĕ начальника куçĕпе тирĕнчĕ. Ю. Званацкий.

Çавăн пекех пăхăр: