Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

вăшăл

1.
подражание кратковременному легкому шуму, шороху, шелесту
çулçăсем вăшăл турĕç — листья зашелестели

вăшăл-вăшăл —
1) усил. от вăшăл 1.
уçă çил вăшăл-вăшăл вĕрет — дует прохладный ветер
2) шуршащий, шелестящий
вăшăл-вăшăл хăмăш — шелестящий камыш

веранда

веранда
уçă веранда — открытая веранда
верандăллă пӳрт — дом с верандой
верандăра чей ĕç — пить чай на веранде

вырнаçуллă

полезно, целесообразно
вырнаçуллă ĕç — полезный труд
вырнаçуллă тăкак — целесообразные затраты
уçă сывлăшра çӳрени вырнаçуллă — прогулка на свежем воздухе полезна

декольте

декольте (хĕрарăм кĕпине çӳлте уçă хăварса çĕлени)
пысăк декольте — глубокое декольте
декольтеллĕ кĕпе — декольтированное платье, платье с декольте

дифтонг

лингв.
дифтонг (икĕ уçă сасă пĕр сыпăка пĕрлешни)

кăмăл

1.
характер, свойство характера
ăшă кăмăл — радушие, приветливость
вылянчăк кăмăл — изменчивость, непостоянство
йывăр кăмăл — тяжелый характер
çемçе кăмăл — мягкосердечие
тӳрĕ кăмăл — прямота
усал кăмăл — злобность
уçă кăмăл — 1) щедрость 2) откровенность
хытă кăмăл — жестокосердие
ырă кăмăл — доброта

кăмăллă

4.
с опр.
выражает разные по характеру чувства:
ăшă кăмăллă — ласковый, приветливый, радушный
вашават кăмăллă — ласковый, приветливый, радушный
йăваш кăмăллă — кроткий, с мягким характером
йывăр кăмăллă — с тяжелым характером
кăра кăмăллă — вспыльчивый
мăн кăмăллă — гордый по характеру
сăпай кăмăллă — скромный, корректный
çемçе кăмăллă — мягкий, с мягким характером
çирĕп кăмăллă — стойкий, с твердым характером
таса кăмăллă — чистосердечный
тӳрĕ кăмăллă — 1) честный, искренний 2) прямой, с прямым характером
уçă кăмăллă — 1) шĕдрый 2) открытый, доступный
усал кăмăллă — злой, злобный
хытă кăмăллă — 1) жестокосердный, бессердечный 2) скупой, скаредный прост.

кăмăллăн

4.
с опр.
выражает разные по характеру чувства:
ăшă кăмăллăн — радушно, приветливо
вашават кăмăллăн — радушно, приветливо
йăваш кăмăллăн — кротко
пĕр кăмăллăн — единодушно
çирĕп кăмăллăн — твердо, стойко
таса кăмăллăн — чистосердечно
тулли кăмăллăн — удовлетворенно, с удовлетворением
тӳрĕ кăмăллăн — честно, искренне
уçă кăмăллăн — 1) щедро 2) с открытой душой

кăмăллăх

свойство характера, уточняемое определением:
ăшă кăмăллăх — ласковость, приветливость
вашават кăмăллăх — ласковость, приветливость
йăваш кăмăллăх — кротость
савăк кăмăллăх — жизнерадостность
сивĕ кăмăллăх — холодность, неприветливость
çемçе кăмăллăх — мягкосердечие
çирĕп кăмăллăх — твердость, принципиальность
таса кăмăллăх — чистосердечность
тӳрĕ кăмăллăх — честность, искренность
тӳрккес кăмăллăх — грубость
уçă кăмăллăх — 1) щедрость 2) откровенность
хытă кăмăллăх — 1) жестокость, бессердечность 2) скупость, скаредность прост.

килĕшӳ

3.
созвучие, гармония
килĕшӳ çукки — дисгармония
сасăсен килĕшĕвĕ — 1) гармоническое звучание 2) лингв. сингармонизм
уçă сасăсен килĕшĕвĕ — гармония гласных (звуков)

мангал

мангал (уçă вучах)
мангал çинче шашлык ăшала — жарить шашлык на мангале

монофтонг

лингв.
монофтонг (пĕр сасăран тăракан ансат уçă сасă)
чăваш чĕлхинчи монофтонгсем — монофтонги чувашского языка

полигон

1. воен.
полигон (хĕçпăшал сăнамалли вырăн)
артиллери полигонĕ — артиллерийский полигон
уçă полигон — открытый полигон

полигон

2. стр.
полигон (уçă цех)
тимĕр-бетон конструкцисен полигонĕ — полигон для изготовления железобетонных конструкций

редукци

2. лингв.
редукция (сасă вăйсăрланни)
уçă сасăсен редукцийĕ — редукция гласных

редукцилен

лингв.
редуцироваться
редукциленнĕ уçă сасăсем — редуцированные гласные

руда

рудный
пăхăр руди — медная руда
тимĕр руди — железная руда
руда бассейнĕ — рудный бассейн
рудана уçă меслетпе кăларни — добыча руды открытым способом
рудана пуянлат — обогащать руду

сасă

звуковой
звуко-
уçă сасăсем — гласные звуки
хупă сасăсем — согласные звуки
сасă евĕрлевĕ —звукоподражание
юрă сасси — звуки песни
сасă çырни — звукозапись
сасă çыракан хатĕр — звукозаписывающее устройство
сасă операторĕ — звукооператор
сасă хумĕсем — звуковые волны

сасăлав

баллотировочный
вăрттăн сасăлав — тайное голосование
уçă сасăлав — открытое голосование
сасăлав бюллетенĕ — баллотировочный бюллетень
сасăлав урни — урна для голосования
суйлавçăсем пурте сасăлава хутшăнчĕç — все избиратели приняли участие в голосовании

семафор

семафорный
семафор уçă — семафор открыт

спорт

спортивный
йĕлтĕр спорчĕ — лыжный спорт
сывлăш спорчĕ — воздушный спорт
çуллахи спорт тĕсĕсем — летние виды спорта
хĕллехи спорт — зимний спорт
шыв спорчĕн бази — водноспортивная база
спорт вăййисем — спортивные игры
спорт гимнастики — спортивная гимнастика
спорт залĕ — спортивный зал
спорт мастерĕ — мастер спорта
спорт разрячĕ — спортивный разряд
спорт хатĕрĕсем — спортивный инвентарь
спорт клубĕ — спортклуб
савăтра спортклуб йĕркеленĕ — на заводе организован спортклуб
спорт инвентарĕ — спортинвертарь
спорт площадки — спортплощадка
уçă спорт площадки — открытая спортплощадка
спорт обществи — спортобщество

сывла

1.
дышать
пĕр тикĕс — сывла дышать ровно
сăмсапа сывла — дышать носом
уçă сывлăшпа сывла — дышать свежим воздухом
сывлайми пул — задохнуться
вăл аран сывлать — он чуть дышит
пулă сухапа сывлать — рыба дышит жабрами
тăвăр çуха сывлама памасть — тесный воротник перехватывает дыхание

сывлăш

воздушный
уçă сывлăш — свежий воздух
хĕснĕ сывлăш — сжатый воздух
сывлăш температури — температура воздуха
сывлăш юхăмĕсем — воздушные течения
сывлăшăн хими составĕ — химический состав воздуха
сывлăшри кислород — кислород воздуха
сывлăшпа сивĕнекен двигатель — двигатель с воздушным охлаждением

сыпăк

5. лингв.
слог
уçă сыпăк — открытый слог
хупă сыпăк — закрытый слог
сăмах сыпăксене пайланни — деление слова на слоги

тавра

2.
окрестность и окрестности
окружающая местность
кунтан пĕтĕм тавра курăнать — отсюда видно всю окрестность
уçă тавра — открытая местность

танкетка

II.
танкетка и танкетки (уçă туфли)
танкеткăпа çӳре — ходить в танкетках

тăрат

6.
содержать, держать
оставлять
пӳрте таса тăрат — содержать дом в чистоте
уçă сывлăшра тăрат — хранить что-л. на свежем воздухе
тăратса хăвар — оставить
пĕччен тăратса хăвар — оставить кого-л. одного
укçасăр тăратса хăвар — лишить денег, оставить без денег

уçă

2.
замок
йывăç уçă — деревянный замок, запор

уçă

открыто
уçă алăк — открытая дверь
кантăк яриех уçă — окно открыто настежь
алăка кам уçă хăварнă? — кто оставил дверь открытой?

уçă

2.
отпертый, незапертый
çăра уçă — замок отперт

уçă

3.
открытый, свободный
çул уçă — дорога свободна

уçă

просторно, широко
уçă пӳлĕм — 1) открытая, незапертая комната 2) просторная комната

уçă

5.
открытый, незащищенный
уçă вырăн — открытая местность
уçă хир — открытая степь
уçă тăпрара ӳстерекен культурăсем — культуры, выращиваемые в открытом грунте

уçă

6.
свободный (о времени)
уçă вăхăтра — в свободное (от работы) время

уçă

ясно, отчетливо, четко
куçлăх мана уçă кăтартать — в очках вижу хорошо

уçă

ясно, понятно
кăнтăр çутинчен те уçă — яснее ясного, ясно как белый день

уçă

9. перен.
открытый, доступный для всех
уçă лару — открытое заседание

уçă

открыто, явно
уçă сасăлав — открытое голосование

уçă

свежо, прохладно
уçă сывлăш — свежий воздух
паян тулта кăшт уçăрах — на дворе сегодня немного свежо

уçă

звонко
уçă юрă — звонкая песня
унăн сасси уçă — у него звонкий голос
уçă юрла — звонко петь

уçă

приветливо, радушно
уçă кăмăллă — добродушный
уçă çын — приветливый человек

уçă

14.
острый, не пресный
уçă апат — не пресная пища

форточка

форточка [ним. Pforte — алăк <— лат. роrtа — алăк, хапха]
форточкăран уçă сывлăш кĕрет — в форточку вливается свежий воздух

чупă

3.
движение, дуновение
уçă сывлăш чуппи — дуновение свежего ветра

шафран

[араб. za'farān]

1.
шафран (апат çине яракан уçă тутăллă курăк)

юраттар

2.
подбирать, подгонять
уçă юраттар — подобрать ключ (к замку)

янк

II.

1.
настежь
алăк янках уçă — дверь открыта настежь

çыру

2.
письмо
послание
сакаслă çыру — заказное письмо
саламлă çыру — приветственное послание
уçă çыру — открытое письмо
ятсăр çыру — анонимное письмо
çыру çӳрет — переписываться
çырупа яр — отправить письмом

уçă

15.
легко, быстро
споро прост.
ĕç уçă пырать — дело спорится

космос

космический
уçă космос — открытый космос
космос карапĕ — космический корабль
космос пайăркисем — космические лучи
космос ракети — космическая ракета
космосри вĕçев — космический полет
космос  карапĕсене сыпăнтарни — стыковка космических кораблей
космоса тĕпчени — исследование космоса
космоса алла ил — осваивать космос
космоса вĕçсе кайса кил — слетать в космос
этем уçă космоса тухни — выход человека в открытый космос

малти

◊
малти кас —  восточная часть деревни
малти кĕтес — передний, красный угол
малти пӳлĕм — передняя комната, горница
малти пӳрт — первая, большая половина пятистенного дома
малти уçă сасăсем — лингв. гласные переднего ряда
малтиллĕ малти кӳл — запрягать цугом

мĕнле

◊
кирек мĕнле —
1) любой, каждый, всякий
ку алăка кирек мĕнле уçă та уçать — эту дверь можно открыть любым ключом
2) как угодно, каким угодно путем

мĕнле те пулсан, мĕнле те пулин —
1) какой-нибудь, какой-либо
санăн мана валли мĕнле те пулсан ручка çук-и? — нет ли у тебя какой-нибудь ручки для меня?
2) как-нибудь, как-либо
мĕнле те пулсан пырăп-ха сирĕн пата — я как-нибудь приду к вам
мĕнле пулсан та — как бы то ни было, в любом случае
мĕнле тăрăшсан та — как (бы) ни старался, при всем старании

мĕнле калас — как сказать (при затруднении точно выразить мысль)
лайăх кантами çулла? — мĕнле калас...  —  хорошо ли вы отдохнули летом? — как сказать...
авă мĕнле иккен! — вон оно как!, вон оно что!
ĕçсем мĕнлерех? — как дела?

яр

5. в качестве усил. частицы:
яр уçă алăк — распахнутая дверь
яр çутă çулăм — очень яркое пламя

платформа

2. ж.-д.
платформа (уçă вакун)
станцие вунă платформа хăйăр килнĕ — на станцию прибыло десять платформ с песком

уçă

◊
çил уççи — обдуваемое ветрами мосто
тӳпе уççи — просвет в тучах
пĕлĕт уççи — просвет в тучах
чĕре уççи — радость для сердца, услада сердца
уçă сасăсем — лингв. гласные звуки
уçă сыпăк — открытый слог
уçă çыру — открытое письмо (публикуемое в печати)
вăл уçах мар — он нездоров, ему нездоровится

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

ĕç

I.
пить
ĕçсе тăран — напиться
ĕçесрен-çийесрен пит уçă вĕсем — они очень щедры на угощение
ĕçме-çиме — пища и питье
ĕçмелли — питье (что можно пить), напиток
ĕçес килчĕ — захотелось пить
ĕçес килни — жажда
ĕçкĕ — попойка, пир
ĕçке-çике ĕçеççĕ — пируют
ĕçке кун — день пирушки
ĕçкĕçĕ — пьяницы
ĕçтер — угощать, поить
ĕçке ларчĕç

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сывă-хăват

здоровье и сила. N. Унти уçă сывлаш лайăх сывă-хăват патăр сана. (Из письма).

сывла

дышать. N. Сывласа илĕр-ха ирхи уçă шăршăллă сывлăшпа каçхи сивĕрех сывлăша. Никит. Пит канçăр, тесе, пуçне сулакаласа, пысăкăн сывласа ячĕç (тяжело вздохнули). Ст, Чек. Витрене кутак сывласан (шыв ĕçсен, шăршласан), сунас (насморк) пулат, тет. (Стар. погов., поверье). Юрк. Пархатарсăр япаласем, вăтана та пĕлмеççĕ, ывăлне сывлама ирĕк памаççĕ (все беспокоят, утруждают). Баран. 94. Ӳте чĕрĕ усракан (живительный) сывлăша тăранасса пĕлмесĕр сывласа тăтăм.

сисĕн

(-_зэ̆_н), быть замеченным, заметным, замечаться. Орау. Леш пӳлĕмре чӳрече уçă тăни кунтах сисĕнет. Кора-кыш. Çав çыннăн тарни те сисĕнмерĕ, тет.

сулхăмлă

(-hы̆-), прохладный, тенистый. N. Çĕр-çырлине аван çемçетнĕ хура çĕр кирлĕ, анчах ытла йĕпе вырăна юратмасть. Уçă, тата пăртак сулхăмлă, анчах ытла сулхăм мар вырăн кирлĕ, мĕншĕн тесен, ытла сулхăм пулсан, унта япала ӳсми пулать.

сурăх-ури

сорăх-ори, сурхури, сорхори (-h-), букв. — „овечья нога“. Зимний праздник молодежи, сопровождавшийся в недавнем прошлом гаданием, когда впотьмах в хлеве ловили руками за ногу овец. Прежде (по крайней мере в северной части Чувашии) он совершался в З-ю пятницу после Николина дня (6 дек. по ст. ст.), а позднее в одних местах сурхури стали называть ночь под рождество, в других — ночь под новый год, в третьих — ночь под крещенье. Помнили и старое время празднования сур-хури, т. е. З-ю пятницу после Николы. В общем, праздник этот по времени совпадал с русским рождеством и святками с их гаданиями и уже представлял смешение чувашского и русского праздников. На этом основании русский христианский праздник рождество (в чувашской переделке „раштав“) в некоторых местах чуваши назвали словом сурхури или сорхори (сорхори конĕ — 25 декабря по ст. ст.). Последнее название известно в северной части Чувашии, а слово раштав в этом значении там не употребительно. В южных частях, напротив, рождество почти исключительно обозначается словом раштав, а сурхури означает лишь гаданье под новый год (сурхури тытни). Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ сурăх ури тытаççĕ. Картара, тĕттĕм çĕрте, шур сурăх тытсан, ул арăмĕ сарă пуласса пĕлтерет. Хĕрача тытать пулсан, упăшки сарă пулассине пĕлтерет. Камăн сурăхĕ хура, улă арăмĕ хура пулассине пĕлтерет. Суккăр, уксах сурăх лексен, арăме çуккăр, уксак пулассине пĕлтерет. Бисяр. Çĕнĕ-çул каç тĕттĕм çĕрте сурăх ури тытаççĕ: кама шурă сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ шурă пулать, теççĕ, кама хура сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ хура пулать, теççĕ. Шарбаш. Сурăх-урисем те, çăварнисем те лайăх иртертĕмĕр, N. Сорăх-орисĕр, раньше святок. Ала 30. Ачасен юри. Çиттĕр, çиттĕр сурăх-ори, сурăх-ори, сурăх-ори терĕмĕр, сорăх-ори çиттĕр, ай, курăнать, атьăр тухăр, ачасем, урам тăрăх кайăпăр, килĕрен киле çӳрĕпĕр, килĕрен кукăль чӳклĕпĕр; мучи пире кӳртетни. Кӳртмесессĕн, каятпăр; кӳртет, кӳртет, ан кайăр; кинемей, пире кукăль пар, паратни та памасни, кукăль парсан, каймаспăр; парать, парать, ан кайăр. Ib. 100. Сорăх-ори йорри. Сорăх-ори Кĕркори, Ваççа хĕрĕ Варвари, Тӳми çохи латтым çок, кĕтĕмĕр те тохрăмăр. Пĕри така, тепĕри пытяк, мекекек, мекекек! Шурăм-п. Сурăх-ури чухнехи вăйăсем. 1. Пуслăх тăратса йăвантараççĕ: арçын пулсан, пуслах йăваннă енчен хĕр илет; хĕр пулсан, çав енне качча каять. 2. Пуçа путалка тăхăнса уçă хапхаран тухаççĕ: ниçта лекмесĕр тухса кайсан, хусах — çак çулта авланать, хĕр — качча каят, тухаймасан — çук. З. Пӳрт умне кайса итлеççĕ. Укçа шутланнине, укçа сасси илтес пулсан, (пуян çĕртен илсе) пуян çĕре кайса, пуян пурăнмалла. 4. Ампар умне кайса итлеççĕ: тырă юхнине илтсен, пуян çĕре каятăн, кушак-кайăк кăштăртатнине илтсен, чухăн çĕре каятăн. 5. Йĕтем çине выртса итлеççĕ: пуртă сасси илтсен, тепĕр çĕн-çулччен вилетĕн. 6. Çăл кайса питреççĕ. Упăшка пулас ача çĕрле тĕлĕкре çăл уççи илме пырать. 7. Таса юр çине кайса выртса, хăйсен кӳлепине хăвараççĕ. Ирччен çавăнта тыр пĕрчи пырса выртас пулсассăн, аван çĕре кайса, пуян пурăнатăн, йытă пăх мĕн тупсан — вилетĕн. 8. Чăх тытаççĕ. Малтан урайне çатмапа шыв, çăкăр, тенкĕ, кăмрăк, кĕл хываççĕ. Вара, чăххисене ярсан, вĕсем мĕн сăхнине пăхаççĕ. Çăкăрпа тенкĕ (украшение из серебояных монет) сахсассăн, пуян çĕре каятăн, кĕлпе камрăк сăхсассан, чухăн çĕре каятăн. Шыв ĕçсессĕн, эрех ĕçекен çынна каятăн; чăхху, урай çине ярсан пăтратса вĕçсе çӳрес пулсассăн, упăшку вĕçкĕн (çăмăл çын) пулать, лăппăн çӳресен, йăваш, лайăх çын пулать. 9. Аслăк çинчен улăм тухса çыртаççĕ. Камăн тырă пĕрчиллĕ лекнĕ, çавă пуян çĕре каять, пушши лекнĕ пулсассăн, чухăн çĕре каятăн. 10. Чашăк çинчи шыв çине çурта ирĕлтерсе яраççĕ. Çурта тăмламĕ шыв çинче путса чашăк тĕпне тивес пулсассăн, качча каятăн; путмасассăн — каймастăн. Çурта тăмламĕ сивĕнсен, çӳле хăпарать. Вара, çак тирĕк тĕлĕнче тăрсассăн, пуян çĕре каятăн, кăмрăкпа кĕл тĕлĕнче тăрсассăн, чухăн çĕре каятăн. 11. Кĕнчелеççи çинчен сус туртса илсе, хуллен йăвалаççĕ те, çунтараççĕ. Кĕлĕ çӳлелле хăпарас пулсассăн, авланатăн, çӳле улăхмасан — авлаймастăн. Кĕл сарă пулсассăн, матку сарă пулать, кĕл хура пулсассăн, матку хура пулать. 12. Шăтăрнак шутлаççĕ. Пĕр хушăра мăшăр тухсассăн, ху та мăшăрланатăн, мăшăр тухмасан — авланаймастăн. 13. Улăм пĕрчисене çатма айне хурса нăриклеттереççĕ. Çав упăшка пулас ачан ятне каласа парать. Улăм пĕрчи миI ми! киI киI тет. Хĕрĕ: манăн упăшка пуласси Микит, тет. N. Хĕрсем сурхурине хăмла парсан: пирĕн те каяс, эпир те сурхурине хăмла панă, теççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм сорхори тепĕр конне, декабĕрĕн 26-мĕшĕнче. Чертаг. Сôрхори, сôрхори, пĕр вĕç вакра, пĕр вĕç картара. Тораево. Ме, ме, сурхури, çулталăкра пре (= пĕрре) килет, юрлăр, юрлăр, ачасем. Куклĕ парас сасси пур: парать-и, памасть-и? Парать, парать, ан кайăр. (Из „сурхури юрри“). Якейк. Сорхори чопнă чох ачасам кашнă çын панчех коккăль татăксем кăсия чикеççĕ. Каран çав коккăльсене сорăхсене параççĕ. Çапла тусан сорăхсам лайăх порнаççĕ, хонаççĕ, теççĕ. Бгтр. Сурхури ачисем — ребята, бегающие в этот праздник по домам. Пир. Ял. Улахра сурхури кукăли çинĕ чух чухăн ачисемпе пуян ачисем хушшинче тавлашу тухса каять. Абаш. Сорхори чох килтĕм. N. Сорхори кон килтĕм. Пришел (приехал) в день рождества. N. Сорхори витри — симĕс витри, симĕс витри коптăрт! тет, айта, тантăш, киле кас (= каяс). N. Тепĕр эрнерен сорхори салачĕ поçтаратпăр. Бгтр. Сурăх ури. Ӳте кĕнĕ кун (первый день мясоеда, т. е. день рождества) каçпа ачасем урама пуçтарăнса тăраççĕ. Вара такмакпа хутаç тупса тухаççĕ те, урамăн чăн хĕрĕнчи пӳртрен пуçласа, килрен киле кĕрсе çӳреççĕ. Çӳренĕ чух ĕлĕкрех: „сурăх ури, сурăхсам питек туччăр-и, арăмсам ача туччăр-и, хĕрсем хĕсĕр пулччăр-и!“ тесе кăшкăратьчĕç. Халĕ пирĕн апла кăшкăрма пăрахнă. Пӳрт-умне хăпарсан, унта сикеççĕ, тĕпĕртетеççĕ. Вара пӳрте кĕреççĕ те, тропарие кондак юрлаççĕ, ĕлĕкрех апла юрламасчĕç. [Здесь приведено описание сурхури до Октябрьской революции, в переходный период от язычества к христианству, когда старый народный обычай уже стал вытесняться и заменяться обычаем „славления христа“. Ред.]. Юрласа пĕтерсессĕн: „пăрçа çакăн çӳлĕш пултăр“, тесе, пăрçасене чăштăр-чаштăр çӳлелле сапаççĕ. Пӳртре кĕçĕн-çын пулсан, е хăна-хĕр пулсан, ăна та пăрçапа сапаççĕ. Вара: кĕрпе пур-и? çу пур-и? тăвар пур-и? тесе ыйтаççĕ. Вара вăсене пăрçа, кĕрпе, тăвар, тата хăшĕ çу параççĕ. Тухса кайнă чух сурăх-ури ачисем: „сак тулли ачи-пăчи, урай тулли питекки, пĕр вĕçĕ шывра, тепĕр вĕçĕ картара“, теççĕ. Пур çын патне те кĕрсе пĕтерсен, пĕр яракан çын патне килеççĕ те, пăрçапа пăтă пĕçерме тапратаççĕ. Кашни кĕтшер (понемногу) вутă йăтса килеççĕ, тата хăйне валли кашăк илсе килеççĕ. Апат пиçиччен ачасем темĕн тĕрлĕ те выльляççĕ, юрлаççĕ. Пиçсессĕн, çуллă туса çиеççĕ, вара киле тавăрăнаççĕ. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç: юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке туса хăваратьчĕç. Тепĕр кунне ирех кайса пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă е кĕрĕк мĕн (= кирек мĕн) таптана, вараланă пулсан, çавă вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. Хурамал. Сурăх-урине çĕнĕ çулпа крещение хушшинче тăваççĕ. Хĕрсем нумайăн пухăнса салат пухса сăра тăваççĕ. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. Унта пасар çăнăхĕнчен (из крупчатки) вĕтĕ йăвасем пĕçереççĕ, вăл йăвасене чепчек теççĕ (тутарла). Каç пулсан ват çынсем пухăнаççĕ. Вăлсем укçа параççĕ те, вăсене хĕрсем сăра ĕçтереççĕ. Ваттисем кайсан, çамрăксем ĕçме тытăнаççĕ, купăс-кĕсле каласа ташлаççĕ, сăра ĕçеççĕ, çупа икерчĕ çиеççĕ, чепчек валеçсе параççĕ. Унтан хĕрсем каяççĕ сурăх-ури тытма. Сурăхсем хупнă витене кĕреççĕ те, камăн аллине мĕлле сурăх лекет, пĕрер сурăх тытса, мăйне паллă япала çыхса яраççĕ. Тепĕр кун кайса паллаççĕ: ватă сурăх лекни, ватă качча каять, теççĕ, çамрăк сурăх лекни çамрăк çынна каять, теççĕ. Унтан анкартине каяççĕ, капантан тырра шăлпа çыртса туртса илеççĕ те, пучахне йăваласа, тĕшшине суса пăхаççĕ: тĕшши ытă (нечет, непарно) тухсассăн, тепĕр çулччен качча каймасть, тĕшши тĕкел (чёт, парно) тухсан, качча каять, теççĕ. Унтан каяççĕ пуян çын çурчĕ патне, кĕлечĕ хыçне тăрса итлеççĕ: пуян пурăнас пулсан, укçа сасси илтĕнет, теççĕ; çавна: тăн итлерĕмĕр, теççĕ. См. Магн. М. 97.

сăлпăркка

(-бы̆-), несмелый. НИП. Сăлпăркка — уçă мартарах çын. Ib. Сăлпăркка çӳрет. Срв. шăлпăркка.

çав-çавах

в том же положении. Истор. Темĕн чухлĕ пурăнсан та, Иван тӳрленеймен (не исправился), çав-çавах хытă чĕреллĕ пулса юлнă (остался таким же жестоким). Баран. 86. Эпĕ нимĕн те курмарăм (не увидел), пĕлĕт çав-çавах уçă, пĕтĕм хир шап-шурă юр.

çав хĕсеп

соответственно с тем. Орау. Алăкĕ кăшт уçă тăрать; алăк панчи чӳречи те çав хĕсеп кăшт уçă тăрать.

çанталăк

погода. См. çавăнтавлăк. Çамр. Хр. Çуркунне йĕпе çанталăксем пулаççĕ. ТХКА З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Çанталăк уçă та типĕ тăрать. Погода бывает холодной и сухой. N. Ирхине хĕвел тохать — çанталăк ăшăтать, каçхине хĕвел анать — çанталăк сивĕтет. ГТТ. Çанталăк тӳрленнĕ, тӳлек çанталăк. N. Çанталăк йосо халĕ. N. Кунта çăмăр çăвать, çанталăк ирсĕр тăрать (грязь). N. Кунти çанталăксене çырап. N. Çанталăк сивĕ пулчĕ, мана сивĕ ленкрĕ (простудился). Анат-Кушар. Ай-ай, çанталăк темĕскер ăшăтмарĕ-çке. Что-то все стоят холода! Вопр. Смоленск. Хĕвел пĕлĕте ларсан, çанталăк йĕпене каять. Ib. Вĕтĕ çăмăр çусан, çанталăк авана каять. Н. Шинкусы. Çав вăхăтра çанталăк ăшăтнă пек пулнăччĕ. ЧП. Кăçал çанталăксем уяр пулчĕç. Баран. 101. Çанталăк ăшшалла кайсан. N. Калчана кайнă вăрлăха типĕ çĕре аксан та, вăл тикĕс, час шăтса тухĕ тесе, шанма çук, çанталăк уяра кайсан, калчана кайнă вăрлăха акни килĕшмест. В. Олг. Çанталăк сивĕтсерчĕ (= сивĕтсе ячĕ). Пшкрт. Çанталăк ояртат (оярат). М. Сунч. Çанталăк уяр тăрсан, чăвашсем çăмăр учукĕ тунă. Юрк. Вĕт çумăр çусан, çанталăк авана каят. Скотолеч. 19. Сивĕ çанталăкра, ăшă çанталăкра. В холодную, в теплую погоду. СВТ. Лайăх ăшă çанталăкра тула илсе тухса çӳреме юрать (ребенка). К.-Кушки. Çанталăк ĕеленсе кайрĕ, кайса килес, теттĕм. Разыгрался буран (зимою), а то я хотел было съездить. Регули 407. Паян (лайăх, сивĕ) çанталăк. Капк. Тулта çанталăк арçури пекех ахăрать (о вьюге). Орау. Çанталăк ахăрчĕ, настала бурная погода. Шибач. Çанталăк йосаннн. N. Çанталăк пăсăлса çитрĕ. О сохр. здор. Хĕлле пит сивĕ çанталăксенче. Шурăм-п. Çанталăк сухăмланат, становится прохладнее. Ib. Çанталăк ăшăтса кайнă пек пулчĕ. Орау. Çанталăкки çавăрнсах карĕ. Испортилась погода. Якейк. Çанталăк сивĕтсе праххăр ялтах. Стало совсем холодно. Ib. Çанталăк сохăмлатрĕ. Стало прохладно. Ib. Çанталăк мĕлле паян. Какая погода? Тораево. Ухмахăн амăшĕ ухмаха ырçа айне хупăрĕ, тет, çине сĕлĕ тăкăрĕ, тет, унта чăхсам ярчĕ, тет. Чăхсам тĕпĕртеттерсе çияççĕ, тет. Ухмах ырçа айĕнче: çанталăк тĕпĕртетет, тесе шухăшлат, тет. || Климат. Орау. Кунта çанталăк пит типĕ (здесь климат сухой), пĕр нӳрĕк те çук. || Страна. Пшкрт. Онта çанталăк пет йосо. Ib. Чоллă çанталăк, чоллă вырăн. Ib. Йот çанталăкра (на чужбине) çамрăк ăсна ан çухат. Ib. Çанталăкра корса çӳренĕ. N. Кунти çĕр тискер çанталăк. N. Çанталăк вĕçĕ-хĕрринчи халăхсене пурне те салам яратпăр. || Солнце. Шурăм-п. Çаксене пурне те хатĕрличчен çанталăк кăнтăрларан та иртсе каять. || Вселенная, небесное пространство, видимый мир, земной шар. N. Пулине хурана ятăм та, хуран мана çу пачĕ. Çуне çурта çутрăм та (засветил), çанталăк та çутăлчĕ (рассвело). Ал. цв. 6. Малалла кайнă çемĕн çанталăк кун çути пек çутăран çутă пулса пырать. Н. Сунар. Çанталăк, каç пулса, тĕттĕмленех-тĕттĕмленех пынă. Хорачка. (В поминки) çорта çутнă чоня калаччĕ: тĕттĕм çанталăкă çутă полтăр, рая ток! теччĕ. Ib. Çанталăк тытакан торă. Синьял. Икĕ пăт тулă пур, çанталăкпе акса çавăрнăп. (Куç пăхни). С.-Устье. Икĕ пĕрчĕк тулăм пур, çанталăк тавра сапса çавăрăнăп. (Куç). Н. Сунар. Икĕ пăт тулăм пур, çанталăка йĕри-тавра сапса çавăрнăп. (Икĕ куç). Собр. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: илме тухăр! тесе кăшкăрса каланă. Вара хайхи шыври ăстарик тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă (увел в подземный мнр). Алик. Кайсан-кайсан, çĕлен çури çынна калать, тет: куçна хуп, çăварна кар! çапла каласан, çынпа çĕлен çури аялти çанталăка анса кайнă (в подземный мир). Ib. Çавна каласан, çынпа çĕлен çури çӳлти çанталăка хупарнă (на землю). Синерь. Иван аялта çӳрет, тет: пит аван, тет, çанталăк (под землю). Череп. Çанталăк = çут тĕнче, тĕнче. Янш.-Норв. Çак çутă çанталăк, этот свет, белый свет. Юрк. Çут çанталăк = тĕнче. Сорм-Вар. Корăкран лутра, çанталăкпа тăпă-тан. (Çул). С.-Устье. Курăкран лутра, çанталăка витĕр кайĕ? (Çул). ЧС. Ача çуралсан, унăн ятне эрне иртечченех хурсассăн, вăл ача ку çанталăкра нумаях пурăнаймаç. N. Çанталăка шăнăçами (= шăнăçайми) пусăк салам. Торп-к. Çанталăкра виççĕ çук. (Пĕлĕт çине хăпарма пусма çук, шывăн турат çук, кайăкăн чĕчĕ çук). Янтик. Пирĕн патăрти çын, Ишеке турра пуçапма кайнă чухне, Ишек панчи ялта чӳречерен шыв ĕçме ыйтнă, тет: çыннисем ак çапла каланă, тет, кăна: пуш мар хал), çанталăк сармалла, тĕнче пĕрмелле, лаç лартса чан çапса хĕр хухлетмелле, тесе каланă, тет. (Çанталăк сармалла = пиремеç тумалла; тĕнче пĕрмелле = кукăль тумалла; лаç лартса чан çакса = кӳме лартса хăнкрав çакса). Собр. Çăвăнчен çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. Альш. † Ама хĕрĕ пуличчен, ăмăрт-кайăк пулас мĕн, тăват кĕтеслĕ çанталăка (светлое пространство под землею) сарăлса вĕçсе çӳрес мĕн. N. Çанталăк çĕмĕрлсе анать пулĕ, терĕмĕр. Собр. Çанталăкри уйăхĕ пĕтĕм çĕре çĕр туса тăрат; уйăх çутă пулмарĕ, хĕвел çутă пулайрĕ. Ib. Çанталăкри хĕвел пĕтĕм çĕре кун туса çутатса тарат: çĕр çинчи халăх ăшăнат, çĕр çинчи тырпул пиçет те, тулат. N. Çурçĕр енчен уяр çанталăк килет. Ст. Чек. Çанталăк пĕрĕнсе çитет (собирается дождь). Н. Байгул. Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ.

çирĕп

(с’и_рэ̆_п), крепкий, прочный, твердый. Чотай. † Чавсу айне çытар хор, аллуна çирĕп туя тыт. N. Тăта йăвăçсем пирĕн патрн пек мар, питĕ çирĕп, тимĕр пекех. В. Ив. Çĕр мĕн чухлĕ çирĕпрех, вăрлăха çавăн чухлĕ ăшăкрах акаççĕ. || Твердо, крепко, прочно. N. Ытла уçă ан пол, хуна ху çирĕпрех порăнма т(ă)рăш. || Здоровый. || В перен. см. N. Вĕсем хăюллине, чейине, çирĕп калаçнине эпир хамăр та куркалатпăр. Калашн. 7. Кăкăрĕ айĕнче çирĕп шухăш пур.

çӳç

(с’ӳс’), волос(-ы). О сохр. здор. Çӳç тăкăниччен малтаи çӳç тĕпне лĕкĕ пек сарă, вĕтĕ, типĕ шатра тухать (при болезни кукша). Сред. Юм. Çӳçне ине çулланă, или: çӳçĕ вĕрилле (= вирелле) тăрать (вихорь). Ib. Çӳç ил, çӳç илтер. Остриги волосы. Ib. Мана кашни иртсе каймассайран витлет; ярса тытрăм çуçĕнчен те, хытă вĕçтертĕм. N. Çӳç илсе яр, обрить. КС. Çӳç хыртар, заставить брить. N. Малти çӳçе вăрăм хăвартăн эсĕ. Юрк. † Урам урлă каçар-и? Ылттăн ука тăсар-н? Ылттăн ука улттă çаврăнтăр, çӳçсем сире çыхлантăр. Ib. Çӳç кастарсан, çӳç шуралат. Кн. для чт. I, 16. Ир тăрăр та, питĕр-куçăра çăвăр, çӳçĕрсене турăр. Якейк. Пуçна пĕр пĕчĕк çӳç хăвармăп! Выдеру все волосы! (Угроза). Ст. Чек. Пуçăнта çӳç юлмĕ. Баран. 66. Майпа вĕрсе тăракан уçă çил пуçри çӳçсене вĕл-вĕл вĕçтерет. Шибач. Çӳçна татса пĕтерем! (Брань). N. Эп кĕске çӳçпе çӳреме вĕреннĕ (или: çӳреме юратап). Я привык ходить с короткнми волосами. N. Эп вăрăм çӳçпе çӳреме юратмастăп. Альш. Çӳçе кассан, çӳçе турасан, çĕре пăрахма хушмаççĕ (не велят бросать волосы на землю): кайăк илсе кайса йăва çавăрат, тет те, пуç çаврăнакан пулат, тет. N. Çӳçе вирелле ярас (зачесывать назад). СТИК. Çӳçе вĕтелерĕм. Опалил себе волосы. Ib. Пирĕн хĕрарамсем час-час: çӳç туртат — çавă асăнат пулĕ, теççĕ. Вăл темĕскерле — пĕр пĕрчĕ çӳç туртăнса каят, тет. Регули 875. Çӳçе çуçĕн тытса (тытăçса) вăрçаççĕ. С. Тим. † Çӳç пек хăна пуçтартăм, пукане пек вылятрăм. Подг.-Шигали. † Вутлă-шывлă хушшинче вут пек сăра турăмăр, çӳç пек хăна илтĕмĕр, пукане пек вылятрăмăр. чăх-чĕппи пек салатрăмăр. (Хĕр-сăри сăвви). Б. Олг. Прийомра кăнтăр иртсен, пичия çӳç кассарчĕç (= касса ячĕçĕ), туатă сахат çапсан. Чăв. к. Турă çырни — çӳç çыхни, сивĕтсен те сивĕнмес. (Хĕр йĕрри). Кĕвĕсем. Турă çырни çӳç çыхни. (Вероятно, означает, что того, что суждено, так же трудно избежать, как трудно развязать затянутый узлом волос). || Волоски (мелкие корни растений). В. Ив. Çимĕçлĕ шыв тымар çӳçĕсен хуппи виттĕр шала кĕрет.

çӳçентер

приводит в дрожь. Йӳс. такăнт. 17. Ай-ай, сивĕ-ĕ! И-и-и-их çӳçентерет! Пĕтерет пулĕ ку сивĕ! Ста-к. Çӳçентерет, приводит в дрожь (напр., кислые яблоки, если есть их). Якейк. Мулча кĕнĕ чухне сивĕ шывпа шыва кĕрсен, çӳçентерет. Сред. Юм. Ватăлнă сăра пит çӳçентерет ĕçнĕ чôхне. Изамб. Т. Шапа пит çӳçентерекен япала. Т. II. Загадки. Çӳçентерин, юсантарин, çулталăксăр таврăнмăп. (Ыраш калчи). Сам. 80. Çапла вĕсем нумайччен çӳçентернĕ халăха, çампах Селтти çуртĕнчен яль те тарнă аякка. Ачач. Хулăм уçă сассипеле пĕтĕм шăп ларакан ирхи вăрмана çӳçентерсе илет.

çăраççи уçки

ключ (к замку). Альш. В Тюрл. в этом смысле — уçă.

çĕвеклен

(-л’эн’), пропитаться неприятным, смрадным запахом. ТММ. Тĕрлĕ чĕрчунсемпе çĕвекленнĕ хĕллехи сывлăш чечексен уçă сывлăшĕпе тасалнă.

тарават

(тарават), приветливый, гостеприимный, щедрый; обходительный. Сĕт-к. СТИК. Тарават, гостеприимный, обходительный. N. † Манăн хăна-вĕрле пит тараватчĕ, пăха пĕлмесĕр сивĕтрĕм. СПВВ. ИА. Хăнасене пăха пĕлекен арăма: тарават арăм, теççĕ. Богдашк. † Хуçăрсам тарават, тухма çук (т. е. не хочется уходить из гостей). ЧП. Çак тăвансем пире пит тарават. N. Пит тараватрах ĕçлерĕ. Янтик. † Пирĕн ачасене пит тарават пăхса янă куккăшĕ. СПВВ. † Хуçасем тарават пулсассăн, пире килме-кайма пит аван. СПВВ. Т. Хăна (= хăнана) кайсассăн пит пăхакан çынна: тарават, теççĕ. Ст. Чек. Вăл мана тарават-çке. Он мне рад. СПВВ. МС. Ман атте тарават (е: çынна усал тумасть). N. Уçă кăмăллă, тарават пулччăр. Лашм. † Кил-йышĕ тарават пулсан, хăни-вĕрли кăмăлĕ çиелте. || Мусир. Ыр тантăшсем, тăвансемI Тараватрах çӳрейрер (= çӳрейĕр).

темскер

неизвестно что. См. темĕнскер, темĕскер. Хăр. Паль. З2. Пĕлĕт çинче темскер, пысăк çаврака япала кусса пынăн туйăнать. N. Анне, уçă мар, темскер полчĕ. || Что-то. Тораево. Такмакра темскер тутлăскер пулĕ, тесе... Предполагая, что в сумке есть что-нибудь сладкое. Орау. Пуç çине темскер ӳкнĕ пек туйăнчĕ. Как будто (или: показалось, что) что-то упало мне на голову. КС. Темскер чĕлхи вĕрсе ĕнесене ĕçтерсе хăварчĕ. (Знахарь) произнес какое то заклинание, напоил коров и ушел. Регули. 774. Исе кайри тен темскер, эп корман. Я не видал, унес ли он что-нибудь („что-то“). Ib. 779. Эп она пӳрте кĕнине кортăм; тен темскер исе кайрĕ полĕ, эп она корман. Я видел, как он вошел в избу; может быть, он что-нибудь унес, но я этого не видал. || Хăр. Паль. 34. Мĕнле çав тери алтать-ха аслати темскер. || Должно быть (предположение). Ставится при приблизительном обозначении количества, как русское этак. Орау. Пĕр сакăр çула çитсен темскер (когда мне исполнилось лет этак восемь), атте мана пасара илсе кайрĕ. || В чувашизмах. Ст. Яха-к. Вăл ăстарик çак кĕлĕре темскер каламаннине хăвармасть (чего-чего только не наговорит), анчах эпĕ ăна пурне те тĕпĕ-йĕрĕпех пĕлсе çитерейместĕп (т. е. всего не помню).

турханти

(турhан’д’и), назв. духа. (Ему варят пивов маленьких кадочках, бросают свечи, яйца, хмель, солод, в лесу и оврагах. Он будто бы появился после киремети). Шарбаш. Б. Яныши. Çав вăрман патĕнче Торханти ятлă киремет. Около того леса находятся киремет по имени „Торханти“ || Назв. обряда. Шурăм-п. Çуркунне юр кайса пĕтрĕ. Сăртсем симĕсленчĕç. Хура вăрман та симĕсленет. Ачасем сурăхсампа (çитерме) çӳреççĕ. Ах унта питĕ аван-çке! Ачасем выляççĕ, кулаççĕ. Эпĕ те унта пĕчĕкçĕ чухне çӳреттĕмччĕ. Пĕре кив улича вырăнче çитерсе çӳренĕ чухне, пĕр ватă карчăк вăрмана кайнине куртăмăр. Аллинче унăн темĕскер пур. Çта каять-ши вăл капла? Пысăкрах ачасем ăна та пĕлчĕç: турханти пăрахма каять, терĕç. Ачасенчен нумайĕшĕ ун хыççăн вăрттăн чупрĕç. Эпир пилĕк-улттăн анчах юлтăмăр. Пире пĕчĕккĕрен сурăх пăхма хăварчĕç. Карчăк вăрманта пĕр тĕмĕ кутне чăрпуçланса ларчĕ, тет те, аллинчи тутăрне салтма пуçларĕ, тет. Ун ăшĕнчен хулен çăмарта, чан пек япала, хăмла, салат, çурта тухрĕç, тет. Салачĕпе хăмлинчен чан пек япалишĕнче сăра тунă пек пулчĕ, тет. Çуртине лартса кĕл-тăва пуçларĕ, тет. Кĕл-тусан, кĕл-тусан, ку япаласене пурне те пăрахса килелле уттарчĕ, тет. Вăл вăрмантан тухнине эпир те куртăмăр. Ун хыççăн турхантие кĕл-тунине курма кайнă ачасем çĕмĕрĕлсе тухрĕç. Пĕри çăмарта йăтнă, тепĕри çурта. Ачасем карчăка: çта кайса? тесе кăшкăраççĕ. Карчăк нимĕн те чĕнмест. Чĕнсен, турханти çырлахмаçть пулмалла. Турханти тутрисем пирĕн патра çырмасенче, вăрмансенче халĕ те курăнкалаççĕ. Вĕсем пурте кивĕ. Унтан эпир Турхантие халĕ кĕл-тумаççĕ теме пултаратпăр. Ĕлĕкрех эпĕ те çырмара çуртасем куркаланаччĕ. Халĕ çук. Хăш чухне ачасем ĕлĕк укçасем те тупкаланă, тет. Кукаçи: чиркĕве кайнă чухне пĕрер уçă турханти çурти илсе каяттăмччĕ, тет. Турхантие халĕ пуççапмаççĕ. || Имя человека, который выдумал культ „торганди“. Шарбаш.

тутлă

(тутлы̆), сладкий; вкусный. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерепет ларать. N. Улмисем (у антоновки) шултăра, çутă-симĕс, йăлтăртакан хупăллă. Тути тутлăрах уçă, эрех шăршиллă. N. Сим-пылне ĕçсен, ӳсĕр пулмалла, тутлă шерепетне ĕçсен, тутлă чĕлхе-çăварпа калаçмалла. Ой-к. Пичи пичĕке, хулхи тачăка, шӳрпи тутлă (смеются над „пичче“). Ёрдово. † Варăм-тона карăшĕ вăрăм корăк йоратать; эпир хамăр та çавăн пек, тутлă апатсем йорататпăр. Т. II. Загадки. Аллăм туни тăп-тутлă, йытта парсан, вăл çимест, кушака парсан, кушак çимест. (Тăвар). С.-Устье. Тутлăран тутлă мĕн пур? (Ыйхă). Кĕвĕсем. Вăратрăм, вăратрăм — вăранмарăр, сан ăйху манран тутлă иккен. N. Эпир кунтан кайсассăн, пылтан та тутлăрах пурăнăпăр. || Приятный (о запахе). Панклеи. Ман омра пĕр лайăх, тутлă шăршă кĕрекен çын тăрать. N. Ăçта ан пыр, пур çĕрте те тутлă шăршă калама çук тапать. || В перен. см. N. Тутлă ырăлăхне кĕме тивĕçлĕ ту мана. Альш. Тутлă чĕлхе-çăвара пыл витмес. N. Асăнатăп, витенетĕп тутлă чĕлхемпе. Н. Лебеж. Спаççипă, атте, спаççипă, анне, тутлă чĕлхӳпе ырă сăмахна. Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. || Пресный. Собр. Тутлă тулă туна шăмми, тула хурсан йытă çимĕ. (Тăвар). N. Тутлă чуста, пресное. Яргуньк. † Пирĕн килемея юримасассан кукăль пак кукăрлĕ, тутлă тул пак хытĕ-ха. (Свад. п.). || Свежий (о капусте). Орау. Куккăль йӳç купăстаран турăр-и? — çук, пĕр виç купăста пуç пурччĕ те, тутлă купăстаран турăмăр. || Приятно. N. Эй юратнă тăванăмсем, эпĕ сирĕнпе пĕрле тутлă калаçнисене астуса асăнăрсам мана. || Сласть, сладкое. Истор. Тутла тутанса пăхсан, никам та йӳççе юратмасть. Сред. Юм. Тутла пăхать. Любит есть сладко. Шинар-п. Кам та пулин пĕрре тутла вĕренсен, тепĕр хут йӳççе пăхмаçть çав. Чураль-к. Турчăка тăринче тутли тăрĕ.

тăкăскă

плотный, тесный, утоптанный, твердый; плотно, тесно, твердо. N. Тăкăскă кĕрет. Сред. Юм. Паян çул пит тăкăскă, лашана пит хĕн, Ст. Чек. Тăкăскă, тăкăс, тăвăр, тесно. Ib. Ку шăтăк тăкăскă. || Туповато. Сĕт-к. Çак çорла тăкăскă касать. || Шероховатый. КС. СПВВ. ФВ. Тăкăскă йăвăç, çăкăр, тимĕр: йăвăçа-мĕне тытсан алă шумасан, тăкăскă теççĕ. || Жесткий (о воде), вяжущуй, набивающий оскомину. КС. Тăкăскă шыв (вяжет во рту). Сред. Юм. Шăла шантаракан япалана тăкăскă теççĕ. Ядр. Çăваршĕнче те тăкăскă полать (во рту вяжет), çол çинче те тăкăскаланать. || Суровый, молчаливый. СПВВ. Уçă кăмăллă çын мар вăл, тăкăскă çын.

тăнк-танк

подр. неровной, шатающейся походке. Завражн. КС. Тăнк-танк — неестественная походка, точно не свои ноги. || Подр. рассеянному глядению. Сред. Юм. Темле пит уçă мар (не в своем уме) полас çав, пит тăнк-танк пăхкаласа çӳрет. Кăçта килчĕ онта тăрса пăхса çӳресен, иртсе кайнă чохне пĕр япала корсан, таçта çитеччинех çав япалана пăхса, орисĕне тăнк-танк посса çӳрекен çынна: пит тăнк-танк çын, теççĕ.

тăрса кур

подниматься вставать. N. Анне уçă мар, пĕр вырăн çинчен тăрса курман.

тăрат

(ты̆рат, тŏрат), заставить, позволить встать. N. Эпир чӳрече çине тăрăпăр.— Эп сире тăратăп. ТХКА 40. Атте, кĕсрене тăратса ярас тесе, пынă та, кĕсре сывламас та, тет. Ib. 42. Эпĕр те çуркунне аттепе иксĕмĕр хăла тьыхана тăрата-тăрата кантарса, майпе çавăтса, Пичаваш катине леçсе ятăмăр. || ЧС. Пӳртре тăратмаст (не позволяет мне быть в избе). || Остановить. N. Лашăна тăрат. Останови лошадь. Кан. Тпрр-ру!.. Тăрат, атте, çакăнта. Тип-çырма. Тăратăр-ха! Стойте-ка (говорят едущим на лошадях). Ала 13°. Çавă пăрахот пырса тăратсассăн, çакă ватă хуçа пăрахот çине кĕнĕ. || Держать в бездействии. N. Мĕн пур пек вăйна, ăсна ахаль ан тăрат,— телей тупма урăх май çук. || Продержать, дать существовать, N. Унăн йăхне ĕмĕр-ĕмĕрех тăратăп. || Держать. N. Тирпейлĕ арăм пӳртре çӳп-çап тăратмаçт. О сохр. здор. Çĕр ăшĕнче çĕрекен япаласене пĕртте тăратас пулмасть. Ib. Пĕр-пĕр тумтире тулта тăратсан, вăл ытти япаласем пекех сивĕнсе каять. Скотолеч. 19. Тутăрне улăштарса çыхнă чухне суранне кăшт та уçă тăратма юрамасть. Якейк. Çăмартая вĕрекен шу шăнче пилĕк минут тăратсан, пиçет. Ib. Çип çамçа хотсан, каткара вуник сахатран ытла тăратма йорамаçть. Юрк. Пиçекен ашĕсем чукунта тăратса тăраканнисем, вутпа çунса, ĕнек тути калаççĕ. N. Вăрă-хураха, пысăк арчана йывăç çине çакса, виличчен тăратнă. || Поднимать. N. Хăпартнă чох перĕн орапа тӳнсе карĕ, ăна эпĕр тăратрăмăр та, киле карăмăр. Ст. Шаймурз. Путнине кăларма хушнă, тупнине тăратма хушнă. Ib. Çӳлелле тăратат. Поднимает к верху (ногайку). N. Хайхи тарçă хулхисене тăратса, пурне те илтесчĕ тесе, шухăшласа ларнă. Халапсем. Унăн урисем çӳлелле тăратса тăраççĕ (торчат). || Будить, поднимать с постели. Пшкрт. Якейк. † Хамăр ялăн хĕрсене айне тӳшек сармалла, çине тăлăп витмелле, ачашласа тăратмалла. Качал. Хĕр тăратать-тăратать Йăвана, тăратса та тăмастĕ (не просыпается). || Ставить, поставить. Орау. Мĕшĕн лашисене пурте кунта тăратнă. Трхбл. Тăрат лашана. Поставь Лошадь. ЧС. Çавăнпа эпĕ насвуса тăратнă тĕле, ăна курма тесе, кайрăм. N. Пĕр çынсене тепĕрисем çине хирĕç тăратса вăрçтарса çӳренĕ. N. Вĕсен йĕри-тавра тĕкме тăратса çавăрăннă. Якейк. Тăратса тусан, чĕмел лайăх типет. Чĕмел тума пуçланă чох тват-пилĕк кĕлте тĕкĕштерсе тăра(та)ççĕ те, онтан çавăрса каяççĕ. Ib. Вăл чола выртарса хоман, тăратса хонă. || Назначить, поставить. N. Паян урăх санитара тăратрĕç ман вырна. || Представлять. N. Вăл çав çулнех округа хут тăратнă, 50 ача таран вĕрентмешкĕн. Кан. Хăйсем тĕллĕн кайса çĕр йышăнса килнисем çак каланă хутсенчен кайранхи икĕ хута анчах тăратмалла. || Доставлять, поставлять. Кан. Байков хаçатсене вăхăтра тăратмасть. Кильд. Ку çамрăк хуçа хĕрин (у невесты) мĕн çуккине вăл хăй тăратма пулнăю Ала 8°. Сирĕн мĕн çуккине эпĕ хам тăратăп, анчах эсир мана хăвăр хĕрĕре парăр. Якейк. Эп школа вотă тăрататăп. Я доставляю в школу дрова. Ib. Вăл пире аш тăратать. Он доставляет нам мясо. Ib. Вăл çар валли лаша тăратать. Он для армии поставляет лошадей. Янтик. Çар валли лаша тăратать вăл (поставляет лошадей для армии). Юрк. Пирĕн хура-халăхăн: çын вырăнне çын тăратас, тенĕ сăмах пур. N. Лаша вилчĕ, питĕ ан колян, çотăкăй (= всетаки) он вырне тăратрăмăр. || Задерживать. N. Çак хота (= çырăва) илсен, ан тăратăр, часрах ярăр. N. Пиçмине сирĕнтен илсен, пĕр сахат та тăратмарăм, кала ятăм часрах. N. Вăрçă выйлă пулсан, пире те нăмаях тратмаççĕ. N. Пиçмона авла (= алла) илсен, пĕр кун та ан тăрат (не медли ответом). N. Çырува ан тăрат, как çитсенех яр. || Оставлять. N. Нимĕн те таратмаççĕ (все тащут, воруют). N. Пĕр япала та таратмаст. || Поместить. Ст. Чек. Çулăха вутă тăратнă (поместили в „çулăх“). Янгильд. Çул каякан çын карĕ; анчах Микита патне аслати çитрĕ те, калать: ма тăратрăн эсĕ вăл çынна? Вăл этем мар, вăл осал, вăл мантан вăтăр çол мăшкăласа çӳрерĕ. || Построить. N. Вĕсен пӳрт-çурчĕсене салтаксем тăратнă. || Erigere (mentulam). || Употребляется в качестве вспомог. глагола. Орау. Пĕр çынна çил çӳлелле çĕклесе капан урлă каçарса тăратрĕ, тет. N. Ултă çула вbççĕмĕш ятташне пĕр кăлармасăр тăратма хупса хурать (запирает свою дочь).

хавас

радость, удовольствие. N. Кăмăлне хуçас мар, хавасне сӳрес мар, мĕн пулни çинчен пĕр сăмах та калас мар. || Охота, желание. Юрк. Хавасă пулсан, ӳлмĕрен те çырса яма тăрăш. Капк. Хăшĕн калушсем те ӳксе çухалаççĕ, анчах кашкăр тытас хаваспа калушсем те шел мар. Чт. по пчел. № 17. Калăпăр: санăн хурт усрама хавасу та пур. N. Атте-анне пире юнран та ӳт хавасĕнчен çуратнă. || Рацостный, веселый. Ст. Письм. Вăл вăхăтри пек хавас вăхăт çулталăкра та пĕреççех килет. V.S. Хавас çын — веселый. Ашшĕ-амăшне. Ăçта килчĕ унта унăн уçă хавас сасси кăна илтĕнсе çӳренĕ. N. Хăй Аксенов сарă, кăтăра, илемлĕ, пит хавас, юрра ăста çын пулнă. Изамб. Т. Хавас сăвă, веселая песня(?). N. Пире праçник хавас пулмарĕ. С. Дув. † Ай-хай хавас хĕр-сăри, çулне иккĕ пулинччĕ. Бугульм. † Туя каяс — мĕн хавас, тулта тăрас — мĕн хурлăх (неприятно). Ст. Чек. Туя кайма мĕн хавас (та), лаши ывăнсан мĕн намăс Янш.-Норв. † Ай-хай хавас хĕр-сăри, çуллĕн çулах пулмĕ-ши? || Любящий что-либо. Сред. Юм. Он пеккине пит хавас ô. Ib. Эсĕ шыва кĕме пит хавас. || Восторженно, весело, радостно, с охотой, с радостью. Ст. Чек. Мана вăл хавас кĕтсе илчĕ (с радостью). Изамб. Т. Кăçал тырă аван, вырма хавас (радостно). Чăв. й. пур. 18°. Çапах та чăвашсем ачисене пит хавасах вĕрентместчĕç. Баран. 87. Лашисем хавас чупса пыраççĕ. || Рад. ПТТ. Çав сĕреншĕн пуринчен ытла çамрăк ачасем пит хавас (рады) Сред. Юм. Киле кайса ашшĕ-амăшне кôрма кирек кам та хавас-çке çавна. А.-п. й. 44. Кашкăр куншăн та тем пекех хавăс. А волк рад и этому. N. Ашшĕ-амăшĕ хăйсен ачисене хавас ĕнтĕ. Ал. цв. 19. Хуçа хĕрĕ хăй те ăна хавас: вăл ăна хăй мĕн-мĕн курни-илтни çинчен кала-кала парать. N. Хăй патне аслă çынсем пырсан та, чухăн çынсем пырсан та, пурне те пĕр пекех хавасчĕ. Алик. † Ай аки, сар аки, сап-сар куккăль туса тух, кама хавас — уна пар. Нюш-к. Юрра хавас, охотник до песен. Хорачка. Çынтан илесшĕн хавас, парасшăн хавас мар. N. Чавса кăларас пулсан, ăна вĕсем мулран хавас чавса кăларĕччĕç.

хыçалти хапха

задние ворота. Изамб. Т. Пăхатпăр, пирĕн хыçалти хапха та, вите алăкĕ те уçă.

хев

подр. лаю. Кан. Хов! хов! тискерĕн вĕрет уçă хапхаран йăтă.

хулăн

(хулы̆н), толстый. N. Хĕлле пăр хулăн шăнать Ст. Чек. Темĕскер, çӳлĕ те хулăн, çул çинче тăрать. Ib. Хулăн çын, толстый. N. Вăл пит хулăн çын ларнине курнă. || Низкий (о звуках). Ачач 29. Хăнкăр-хăнкăр! хăнкăртатаççĕ хулăн-уçă саслă хăнкăрмасем. || Густой (о хлебе). N. Уйĕнче те тырă-пулă хулăн пулать. || Богатый, зажиточный. Пазух. † Хурăнташсем хулăн та, хамăр чухăн, епле пăхассинчен те харатăп. СПВВ. Тăвансем хулăн, хамăр чухрах, епле юрассинчен хăратăп. Юрк. Тăванăмсем хулăн, хам çӳхе, сивĕнесрен чунăм çук.

хумхан

хомхан, волноваться. качаться. Ала 21. Улпут пынă çĕре карап шыв çинче хумханса çеç ларнă, тет. N. Инçе мар, çынсем çӳлелле ывтăнса каввисем курăнать. Çĕр хумханса тăрать чисти шыв пик. Çынсем тупă сассипе ăнтан карĕç. В. Олг. Йӳç ( = йăвăç) тăрри хомханать. А.-п. й. 65. Ма парăп эпĕ ана хамăн йĕкелĕмсене,— тет юманĕ хумханса. N. Çилпе хумханса ларакан хумăш. БАБ. Хăмăш çилпе епле хумханать, çавăн пек хумханĕ. N. Çурти çунать хумханса. N. Юпа пуçĕ çине çутнă çурти сывлăшпа хумханса еррипе çуна пуçласассăн... N. Ан хумхансем, тăрри, ан суллансам, çил ăçталла вĕрнĕ, пуçĕ унта. Сĕт-к. Хăмăшлăхра хăмăш хомханнă, хомханнине сисмерĕм. Чураль-к. Хурăн тăрри хумханĕ, хура халăх пуçтарĕ. (Урай шăлни). Хора-к. Кайăкĕ тăрса кайсассăн, холли йолать хомханса. Янтик. Эй хуп кĕпер, хуп кĕпер, хумханмасăр каçрăмăр. Кĕвĕсем. Çӳлĕ тусем çинче курнитса, унăн чӳречисем шăвăçнитса: çиллĕ-тăвăллă кун хумханать, хĕрлĕ хĕвеллĕ кун ялтăрать. Альш. Çӳл ту çинче горница, чӳречисем ешел кĕленче, çиллĕ кун хумханать, хĕвеллĕ кун ялтăрать. Çутт. 154. Йĕри-тавра тĕтĕм-сĕрĕм хупласа илнĕ, вĕри сывлăш хумханса çеç тăрать. Янш.-Норв. † Аслă улăхра куккук авăтать, хура вăрман çине янратать, хура вăрман çине янратнипе ялти ватă-вĕтĕ савăнать, ялти ватă-вĕтĕ савăннипе сăпкари ача хумханать (качается). || Колыхаться. ГФФ. -† Куккук алтать, поçне охлать те, хорăн тăрри хомханать те, симĕс çулчи тăкăнать те. Кукушка кукует, кивает головою — макушка березы колышется, и падают зеленые листья.. ГФФ. † Орам хошшинчи йăмрийĕ, кайăксем тăрса кайсассăн, йомри йолать хомханса. Когда с ветлы, растущей на улице, улетят птички, тогда она так и заколышется. || Грациозно двигаться; веселиться, радоваться. С. Тим. Пуян кинĕ пулайăттăм, кĕреке умне тăрăттăм, кĕреке илемне кӳрĕттĕм, хурăнташсем умĕнче хумханайса çӳрĕттĕм. Рак. Çинçе пĕвĕм, хура куçăм, хумханĕ-çке çичĕ ютăн киллĕнче. Сред. Юм. Хура вăрман ăшĕнче çамрăк хурăк хумханать; хура хăлăх хушшинче çамрăк пĕвĕм хумханать. N. Айхай çинçе пӳçĕм, айван чунçăм, хумханать-çке ырă çын умĕнче. С. Дув. Тарăн çырма пуçĕнче хăмăш чипер хумханать, вăйçи маттур каласан, тавтăш чипер хумханать. Альш. Мĕшĕн савăнас мар, юрлас мар? Тăванăмсем тăраççĕ хумханса. Ib. Эп юрламасан, кам юрламалла: тавансем тăраççĕ умра хумханса. Н. Лебеж. † Выльăр-кулăр, терĕ вăл; вылянатпăр тьыха пек, хумханатпăр хăмăш пек. Бюрг. † Тăванлă çынсем хумханĕç, пирĕн пек тăлăх туратсем хурланĕç. Тайба-Т. Тăвансем пурри хумханать, тăван çукки хурланат. Юрк. Хурăнташлă çын хумханать, хурăнташ çукки хурланать. Пазух. † Туй варринчи туй ачи уçă сассипе ян ярать, ют çыншăн мар хумханать, хăйĕн варлă хĕрĕшĕн. Юрк. Сатра шăпчăк ян ярат. Вăл сирĕн пек юрламас, тепĕр шăпчăка чĕнмелле те, хытăран хытă юрлат вăл; туй варринчи туй ачи уçă сасси ян ярат, ют çыншăн мар хумханат, хăйĕн варлă арăмĕшĕн. Сред. Юм. Посра тырпôл полсассăн, ялти халăх хôмханать (веселится, движется). Альш. Хурăнташлă çынсем хумханмĕç, хурăнташсăр çынсем хурланмĕç. || Слегка горевать, беспокоиться, волноваться. Синерь. † Çакă çынăн хăнисем киле каясшăн хумханаç. N. Хăмла çырли хумханать, пирĕн хумханасси пĕтес çук. Ск. и пред. чув. 26. Юлан утпа хĕр каять, йĕрсе юрлать хумханса. N. † Амăшĕнчен хĕрне уйăрсассăн, ашшĕ-амăшĕ юлчĕ хурланса, ăратни-ăрăвĕ юлчĕ хумханса.

хушă

промежуток, расстояние. Юрк. † Улăх хушши ултă çухрăм, çĕлĕк ӳксе юлайрĕ. Бес. чув. З. Ял варринче икĕ мечет ларса тăнă, хушшисем инçех те мар. N. Кашни йывăçа хушшине пĕрер хăлаç хăварса лартрăм. Ала 54. Çул çинче ял хушшисем инçе, е вунă çухрăм, е вунпилĕк çухрăм. ЧП. Пирĕн хушшăмăрсем пит инçе. N. Хушша пĕрер хунар хăварса... Тим. † Çĕр чăтайми пӳрт ларттартăм, хушшинчен кĕрилтса кастартăм. Регули 102. Воннă çохрăм хошшинче (тăххăр çохрăм иртсен воннă çохрăм шăнче) номай йăвăç касса пĕтернĕ. || Разница. Нюш-к. Пирĕн иксĕмĕрĕн хушшăмăрта асли-кĕçĕнни виç çул та çук пуль. || Альш. Кӳршĕ-аршă хушшинчен кӳл пек сăра турăмăр. || N. Пирĕн хурăнташ, е тăван пиртен инçе пурăнсан, эпир пĕр-пĕринпе хушшăмăра çыру çыратпăр. ЧП. Пирĕн хушма (= хушăмăра) кĕрен тăшмансем. N. Хампа сирĕн хушшăмăра, сирĕнпе хам хушша. || В расчете. В. Олг. Иккĕн хошă татăлса. Ib. Хошă-хопă татăлса. || То место, где соединены два предмета вместе. СТИК. Сĕтел çинче икĕ хăма хушши расах йĕр выртать. Изамб. Т. Китăн шăлĕсем шултăра, усен пĕр-пĕрин хушши пур. Яргуньк. Çав пушмак хушшинчи кĕрпе пăрчи тухса выртса мăн хурчка пулса алтана тапса вĕлерчĕ, тет. || А.-п. й. 56. Йăви пĕр юплĕ йăвăç урлă вăшт сиксе каçса кайрĕ. Кашкăрĕ, пысăк пирки, йăвăç хушшинех хĕсĕнсе юлчĕ. Актай. Кайăк пĕр юман хушшипе йăлт! сиксе каçса кайрĕ тет. || Ыраш 4. Утса пыратăп çак хушăпа хайхи кĕççе пек çемçе çерем тăрăх. Сылтăм йĕнче хайхи пĕве çитнĕ ыраш. Сулахай енче симĕсрех сĕлĕ. || Сам. 67. Лаши чупрĕ юртăпа малти хушшалла. || Промежуток времени. ЧП. Эрне те хушши çичĕ кун. Баран. 140. Хĕллехи сивĕ иртсе сасартăках çула пулса тăмасть: ик хушăра çуркунне пулать. Юрк. Çак эрненĕн хушши çичĕ кун. СЧЧ. Çуркунне мункун хушшинче вилчĕ (на пасхальной неделе). Лашм. Пĕрне-пĕри, тантăш, хытă ан кала, уйрăлас хушшăмăрсам инçе мар. Г. А. Отрыв. † Калаçас хушăсем, ай, сайралчĕç, уйăрлас хушăсем çывхарчĕç. Регули 59. Çӳремелли хошăра коленех çӳресе. А.-п. и. З6. Çав хушăра тилĕ вăшт! тухса сирпĕнчĕ шăтăкран. Ib. 36. Çав вăхăтра эпĕ тухса тарăп та, вĕсем сана пăрахса ман хыççăн чупĕç. Вăл хушăра эс те вĕçсе кайăн,— тет. Ib. 39. Кайăк хыççăн чупса хăшкăлнă хушăра Çахарăв пичкери кăвасĕ веçех юхса тухрĕ. О сохр. здор. Çавăн пек тислĕке нумай хушă тăкмасăр тăрса килте çĕртни хамăр сывлăхах пит усал. Актай. Пĕрре куккăшĕсем пурте пускиле тухса кайрĕç, тет. Çав хушăра (в это время) çавсам петне виç вăрă пычĕç, тет. N. Çав хушăрах, в то же самое время. Шурăм-п. 20. Хушăран-хушăран (время от времени) пуплекелеççĕ (перекидываются отдельными замечаниями). N. Вăл çук çынсене хушăран хушă (по временам) укçса та валеçнĕ. N. Пирĕн кунта пĕр хушăра вăрçă чарнать, тесе пуплерĕç. Регули 123. Апат çияс хошăра онта кайса килет. Ib. 1190. Апат çинă хошăра каларĕ. Ib. 181. Эпир апат çинă хошăра вăлсам ут кӳлчĕç. Ib. 124. Апат çияс хошăран туса илет. N. Эс вăлсампа халапланса тăнă хошăра эп чай ĕçсе тохрăм. О сохр. здор. Ĕçленĕ е çӳренĕ хушшинче тарланă пулсан, çири тумтире хывса пĕр кĕпе вĕççĕн анчах тăма хăрушă вара. Дик. Леб 46. Тата тен санăн хăш чухне пур енчен те чаплă пурăннă хушăранах ĕлĕкхи хăвăн пурăнăçна та астуса илессӳ килĕ. Панклеи. Старик кайăксам ларнă хошăра (пока) холян веçернчĕ те (высвободился), анчĕ йоман котне (слез с дуба). Регули 180. Çомăр çунă хошăра эпĕр йывăç айĕнче тăтăмăр. N. Эпĕр вăрмана кайнă хошăра эсĕ тохса карăн. N. Килтех пурăнатчĕ пулас пĕр хушă, некоторое время, кажется, дома же жил. || Период. Сл. Кузьм. 76. Анчах вăл та пĕр хушă тем чирлĕ çын пек çӳрет. N. Пĕр хушă иртсессĕн. N. Пĕр хушши. Кан. Кăшт вĕреннĕ хушăрах лайăх çырма вĕренчĕç. Чт. по пчел. № 17. Çу каçа вĕрентнĕ хушăран тата пĕрер уйăх вĕрентет. Орау. Иртнĕ çура ĕç çинерех (около страды) пĕр хушă çăмăр пит хытă çурĕ. || В течение. N. Виç сехет хушши кĕнеке вулас пулать. N. Темиçе кун хушши. Кан. 1919. Акă ĕнтĕ хура халăх хăй пурăнăçне юсама тытăнни икĕ çул çитрĕ, икĕ çул хушши хура халăха хăй пурăнăçне юсама пуршуаçи картласа тăчĕ. N. Çын тавлăк хушшинче пĕтĕмпех сывалса çитнĕ. М. Сунчел. Çав çыннăн пĕр эрне хушшинче икĕ ывăлĕ вилчĕ. N. Кĕсре хăмласанах ăна пĕр эрне хушши ĕçлеттерме юрамасть. И. Тукт. Ун пуçĕнче хăйĕн кĕске хĕр ĕмĕрĕ хушшинче пулса иртнĕ ĕçсем пĕтĕмпех вĕçленсе çитрĕç, тусанлă çул кăна çаплах вĕçленмест. Капк. Нумай çул хушши Сахрун хуçа патĕнче тарçăра муталанса пурăннă. N. Çулталăк хушшинче вăл çĕр тавра вуникĕ хут çаврăнать. О сохр. здор. Çапла (таким образом) пӳрте пĕр виç кун хушши уçă тăратас пулать. N. Çулталăк хушши ĕçлесе пурăнсан, эпĕ тата урăх чирпе чирлерĕм. Янорс. Çав çуртсене пĕр вунпилĕк минут хушшинче вут çавăрса илчĕ. Кан. Ултă уйăх хушши чирлисем пурĕ 6589 кун выртнă. || Между, меж, иногда переводится как предлог в, а также к. НР. † Икĕ юман хушшинче. Между двумя дубами. ГФФ. † Çич çул юппи хушшинче çич çул выртнă юр куртăм. Между (этих) семи дорог я увидел снег, лежавший семь годов. ГФФ. † Шăл хошшинчех осраттăмччĕ. Берег я ее (песню), хранил меж зубов. ГФФ. † Шăнкăр-шăнкăр шыв йохать хомăшпа хăях хошшипе. Вода бежит и журчит меж осоки и камыша. НР. † Ыраш хăмăч, хушшинче... В ржаном жнивье... ГФФ. † Пирĕн ĕмĕр иртсе кать шохăшпа хойăх хошшипе. (Ĕлĕкхи юрă). Весь век наш проходит в думах и заботах. (Из старинной песни). А.-п. й. 39. Пытанса вырт тĕм хушшине,— тет улатакка. Ib. 62. Эй, паттăр юман, хăвăн ăшă туратусем хушшине çуркуннеччен куртсем,— тет. Юрк. Йăмра хушшине юр лартсан, çула пыл пулат. Янш.-Норв. Йăвăç юппи хушшине юр ларнă. В. Олг. Лаç хошшинче, между лачугою и амбаром. А.-п. й. 16. Ак пырать хайхискер лăпсăркка юмансем хушшипе. И. Тукт. † Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. Альш. Етремен хушшинче çуркунне пĕтĕмпе шыв юхать. Ачач 109. Чупсан-чупсан, пĕчĕк вар хушшинче тата тепĕр икĕ ачана хăваласа çитнĕ. Ib. 36. Ирхине вĕсене, е уроксем хушшинче тултан класалла аран-аран кĕртетĕр. Чт. по пчел. № 17. Вăйпа ĕçленĕ хушăран пуçпа та ĕçлесен... Регули 1152. Çынсам хошшипе чопса кайрĕ. Ib. 1153. Ик йăвăç хошшине çакрăм. Ib. 1469. Ир те каç анчах çырать; аттипеле ман хошăра ларчĕ. Ib. 1046. Иксĕмĕр хошăра ойрăпăр. Юрк. Хамăр хушшăмăрта калаçса ĕçе пĕтерме пулат (сладиться). Сред. Юм. Тем сăмах хошшине тăрса йолчĕ. (Каламалла сăмаха сăмахланă чохне калама астумасан çапла калаççĕ). Б. Илгыши. Мучи, мучи, мулаххай, мĕн мулаххай сулахай, пришёл патне вир патне, çерки патне сӳс патне, ула качака хушшипа, кама юратан, Микула? Регули 1154. Вотă хошшинче топрĕ. Ib. 1096. Сăхман хошшинчен (хутĕнчен) топрăм. N. Чакак, чакак, чакаклать çичĕ хула хушшинче. Ачач 19. Шахрасатă, пин те пĕр каç хушшинче тĕрлĕ илемлĕ юмахсем каласа, усал патша кăмăлне çавăрнă пулать. Регули 1191. Апат çинă хошша çитрĕм. || Регули 1372. Пирĕн хошшарах хор. || В середине. N. Çавăнтан кайран анаталла аннă чух питĕ хăраттăм: е ачисенчен малтан анаттăм, е хушшинче анаттăм, || Среди. N. Çав хушăра хăшĕ çыру пĕлсе, çав хушăрах тата çыру пĕлменнисем те пур. НР. † Ул-тантăшсем хушшинче... Среди парней-сверстников. || Промеж. Образцы. † Ылттăн кăвакал çуначĕ хушшинчен кăвак пĕлĕт курăнать. || По. А.-п. й. 15. Ак пырать хайхискер чăтлăх вăрман хушшипе. || За. N. Сахар сĕтел хушшинче çаплах юрă юрласа ларать. Захар, сидя за столом, распевает песни. Юрк. Пурте кĕрсе, тĕпелелде иртсе, сĕтел хушшинелле кĕрсе ларăр (гостям). В. Олг. Кăмака хошшинче, за печкою. || Иногда не переводится. НР. † Орам хушши такăр мар. Улица не гладкая. ГФФ. † Орам хушшинчи йомрийĕ, кайăксем тăрса кайсассăн, йомри йолать хомханса. Когда с ветлы, растущей на улице, улетят птички, тогда она так и заколышется. Альш. Шари-шари кăшкăраççĕ, урам хушшине ян çураççĕ. Собр. Çĕнĕ ял урам хушшине кĕленче сарса тухнă-ĕçке.

хăла çырли

малина. М. Етмен. Якейк. Пĕр авăртан пĕр уçă хăла çырли татрăм. Ib. Ирхи апат хорн çырли, кăнтăрлахи — çĕр çырли, каçхи апат хăла çырли, хоран çакас хуйхи çок. Б. Олг. Хăла çырли малтанхи лайăх полсассăн, малтан акас полат, каранхи лайăх полсассăн, каран акас полат, варринчи лайăх полсассăн, вăта çĕрте акас полат. СПВВ. ТА. Хăла çырлн = хăмла çырли.

кăкăр

(кŏгŏр, кы̆гы̆р), грудь. О сохр. здор. 102. Тусан ăша кĕрсен, çынна пит нумай сăтăр тăвать: ӳпке-пĕвер пăсăлать, пыр шыçать, çын ӳслĕке ерет, кăкăра ларать, куçа та пăсать. || Грудь женщины. N. † Пĕчĕкçĕрен пысак пулнă эпир атте-анне кăкри сĕчĕпе. N. Кăкăртан уйăр (ачана). N. Унăн кăкăртан уйăрăлман ачи пулнă. Альш. Кăкăр юхать, из грудей течет молоко. Сунчел. † Ай, аттеçĕм, аннеçĕм, икĕ кăкăрăн сĕтне пехил ту! ПМП. Кăкăр ĕмекен. Ст. Чек. Кăкăр пуçĕ = чĕчĕ вĕçĕ, сосок. || Грудь земли. ЧП. Вăл сар куккук авăтнă чух пĕтĕм çĕр кăкăри чĕтрет. || Корпус скрипки. Альш. † Купăс кăкăри пит уçă — вĕренерен тунăран; ман кăкăрăм пит уçă мар — кĕçĕнтен хуйхă курнăран. || Часть телеги: лисица. Изамб. Т. Урапа ешчĕкин кăкăрĕ пулат. Ул кăкăр кайри тĕнĕл витĕр тухат. Кăкăра малта папкан (передней подушки) аял енчен касса лартнă.

кăккăр ывĕ

(ы_вэ̆), грудь костюма. Г. А. Отрыв. Кăккăр ывĕ (у каптал) уçă пулнă (была открыта).

кăмăл

(кŏмŏл, кы̆мы̆л), сердце (в переносном смысле), средоточие человеческих чувствований. N. Уçă кăмăлпа савăнса пурăннă. БАБ. Аттен кăмăлĕ вара çав сăмахсемпе çаврăнчĕ те, кĕпене тăхăнса ячĕ (т. е. он поддался убеждениям). N. † Чĕнтĕрлĕ кĕпер — юман кашта, унăн айĕсенче кăвакал; кăвакал та лартăр, хур та лартăр, ан юлтăр-и кĕперĕн кăмăлĕ! ЧП. Сарă кăтра çӳçĕме ӳстертĕм лавккари йăс (= йĕс) тура кăмăльшăн. Ал. цв. 1. Кăмăлăр мĕнле кученеçе савать, эпĕ сирĕн валли çав кучченеçе илсе килĕп. ЧП. Çамрăках та кăмăлпа кулса яр, манăнах та кăмăлма уçса яр. N. Вĕсем ачи-пăчине: эсир чӳкленĕ вăхăтра пĕр-пĕринпе ан вăрçăр, епле те пулса çемçе кăмăлпа çӳресе ирттерĕр, тесе, вĕренте хураççĕ. N. Ăшĕсенче усăл кăмăл тытакан тĕрĕс мар çынсем. N. † Сан кăмăлă епле-тĕр, ман кăмăлăм сана туртатĕ-çке. N. Кăмăла çын çумне çыпăçтар (влюбиться). Образцы 102. Савап, тесе, мĕшĕн улталан, кăмăлăнта пулмасан? N. Çакă çамăрк хуçа арăмне пурте пит кăмăлтан (искренно) савса юратнă. N. † Çак ыр хоçа кăмăлне йори килтĕм йорама. Сĕт-к. † Эпĕр çиччĕн пĕр тăван, çич çил армань лартрăмăр; çич çил армань хошшине йĕсрен кĕпер хурăмăр (= хыврăмăр); йĕс кĕперĕн варрине кĕмĕл йопа лартрăмăр, кĕмĕл йопа кăмăльне çичĕ пăчăр пырса лар(ч); çичĕ пăчăр пыршинчен чĕн тилкепе хотăмăр. Чĕн тилкепе шартлатать, хора лаши хортлатать. Кайăр контан, хора, хĕрсем, килĕр конта, сар хĕрсем! ай, мочай, хватьяр яр, хватьяр яр та, хĕрне пар. Якейк. Кăмăлна йăвăр илнĕ полсан та, паянхи кон çавăр! Хотя ты и сердита, но забудь это на сегодняшний день! N. Вăл чашка ак епле кăмăлĕсемпе тăваççĕ. ТХКА 58. Çапах кăмăл выçă вара ман. Пурне те ярса илесшĕн эпĕ. || Желание, сердечное предрасположение. РЖСК 2. Ватă (старик) вĕсенĕн кăмăлне тунă (исполнил). Кĕвĕсем. Хăта ярса хăтапа килмесен, вăрласа илес кăмăлăм пур. Собр. Çула çӳрес кăмăлă пулсан, хăнтан вунă хут лайăхрах юлташ тупса кай, теççĕ. (Послов.). Тоскаево. Кăмăл килен пĕр турам, кăмăл юлан çĕр турам, теççĕ. (Послов.). Собр. Кăмăл турам — пĕр турам, теççĕ. (Послов.), ГТТ. Ман кăмăлпа вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Ск. и пред. 95. Мĕншĕн манăн камăла, çав юлашки кăмăла, тумарăн-ши, аттеçĕм? СРОВ 5. Ашшĕ унăн (ее) кăмăлне хирĕç пыман (не препятствозал). Юрк. [Пихампар] чун-мĕн çуралсанах, ăна ăс панă, кăмăл, хастар паyă. И. Е. Ефим. Ку çыру хыççăн тата ярас (послать) кăмăл пур, N. Мĕн чухлĕ пама кăмăлĕ пур? За сколько хочет он отдать? N. Хăй кăмăлĕ хыççăн кай. ЧС. Ĕнтĕ хăй кăмăлĕ: вилет-и, юлат-и — кайса пăрахас перех хутчен (т. е. если он сам хочет, так все равно, пожалуй, отвезти что-ли его в больницу — умрет ли он там, или выздоровеет). Пир. Йал. Вăл ял халăхĕ кăмăлпа памасан, районри çĕр комиççи урлă ыйт. N. Кăмăлпа тунă ĕçре хăвалани вырăна килмест. N. Пурте ку ĕç кăмăлпах (добром) иртсе каять пулĕ, тесе, шухăшланă. N. Парсан, ырă тăвас кăмăл пур; памасан, усал тăвас кăмăл пур. (Сĕрен). Альш. Кăмăлĕсем пурин те уччилнире. Конст. чăв. Эпĕ вăсене пĕтĕм ялтан-йышран салам калăп; вăсем те, кăмăлĕсенче пулсан, салам каласа ярĕç хурăнташĕ-ăрăвĕсене. Якейк. Кăмăлне кирлĕ таран вăл паломми толтарчĕ (сколько ему угодно было, столько нарвал). Трхбл. Ĕнтĕ кăмăлăр пысăк, кăмăлăр пысăк (ваши сердечные запросы, требования велики); кăмăлăр юлсан епле тупам-ши? Юрк. † Сарă хĕр, сирĕн кăмăлăр пит пысăк, кама каяссине пĕлетре? Хурамал. † Çынсен кăмăль (запросы) пит пысăк; эпир уна кӳрес çук, кӳрсен, кӳрĕ ырă çын. ЧП. Кăмăлăрсем пысăк (вы горды) — юраймăп. Тим. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм! кăмăлăрсем пысăк пулсассăн, пирĕн, тус тусассăн, урăх та пур (найдем другого друга). || Свойство характера. N. † Манăн кăмăлăма эсĕ ху та чухларăн пулĕ, апла çынсене эпĕ питех мухтамастăп. N. Кăмăлĕ аслă унăн. ЧП. Йăвăр сăмахăра ан калăр: кăмăлăм çемçелчĕ, чăтаймăп. Собр. † Акка, санăн кăмăлу пит аван, мĕн курассисене пĕлетре? Юрк. Вĕсем те ăна, усал кăмăлне пĕлсе, кахала, нимĕн те памаççĕ. Хора-к. Кăмăла кора тор парать; (Поверье). Н. Пинер. Кăмăла пысăк тытсассăн, кăмăла çилпе хуса çитес çук. (Послов.). Юрк. † Кăмăлăр лайăх — юрлаймăп. Якейк. † Кĕмĕл çĕрĕ кăмăлăм; тохса, ӳксе çохаласран ыр хĕр илсе тăхăнинч. (Солд. п). Н. Карм. † Манăн кăмăлăмсем пит хытă мар, часах юлĕ, сиввĕн пăхсассăн. || Настроение. Иревли. Халĕ ĕнтĕ куратăпах (непременно увижусь), тесе, хуларан тухса кайрăм, кăмăла çĕклентерсе. Е. Орлова. Манăн паян кăмăл лайăх. У меня сегодня хорошее настроение. N. Ачасен кăмăлне (кăмăлĕсене) ан пăс. Не расстраивай (не обижай) детей. || Удовольствие. ТХКА 23. Этем ӳтпе тăрăнса ларап та эпĕ, юн сăхатăп; ман мĕн пур кăмăл çавăнта, тет сăвăсĕ (клещ). || В зн. послелога. ЧП. Юрлассăм килсе юрламастăп, пĕр сирĕн кăмăлшăн (ради вас) юрлатăп. Якейк. Эп çакăнта ма килтĕм? — Пичипа инки кăмăлне.

уçă камăллă

щедрый. N. Çăкăр-тăвар тĕлĕшĕнчен уçă кăмăллă çын.

кăпăр-капăр

(кŏбŏр к̚абы̆р, кы̆бы̆р-к̚абы̆р), подр. гременью. Альш. Тула тухаттăмччĕ; пăлтăрта темĕскер кăпăр-капăр! турĕ те (загремело), сехрем хăпрĕ. || Быстро, живо, на скорую руку. ЩС. Кăпăр (кŏбŏр)-капăр анчах пуçтарăнса карĕ. Юрк. Пӳрте кĕрсен, кăпăр-капăр часах кĕлтуса илсен, пăраçникпе тав туса, кĕлтунăшăн укçа та илсен, епле килнĕ, çапла часах эрттиллипе кăпăртатса тухса та каяççĕ. Ib. Алăкĕ уçă выртнине курсан, пӳртрен сиксе тухса, тӳрех маччана кăпăр-капăр улăхса каят. Ib. Ун сассине илтсен, çывăракан салтаккисем те, вăранса кайса, кăпăр-капăр (проворно) сиксе тăрса, пăшалĕсене йăтса, лешин хыçĕнчен: ура! ура! ура! тесе, кăшкăрса чупа пуçлаççĕ. Сред. Юм. Эпĕ эс тухса кайнине сисмен те, как пырса каласанах, кăпăр-капăр ĕçе пăрахап та, тухса чупап хăвăртрах. Шел. 140. Кăпар-капăр тумланăр, çăвăр питĕр-куçăра! Ib. 73. Кăпăр-капăр çиелти тумтирĕсене хывса... акатуй тăваççĕ. Никит. Паçук хăвăрт сиксе тăчĕ те, кăпăр-капăр питсем çуса, выльăхсене урама хăваласа тухрĕ. Илебар. Çак хĕрсем ачана кăпăр-капăр кăларса пытарчĕç, тет. Халапсем 34. Пăрушĕ те, хăраса: мук! тесе кăшкăрса, кăпăр-капăр пӳртрен, салтака тĕртсе ӳкерсе, тула, урама, тухса каять. N. Кăпăр-капăр кайса килем-ха çавăнта! N. Вăл ĕçе кăпăр-капăр туса пăрахас пулат. || Кое-как (в частности, напр. с плохою упряжью), попросту. Изванк. Çавăнпа пичче пĕр кунне çав Кукша Майрана (старуху-йомзю) илме лаша кӳлсе, шăнкăрав çакса кайрĕ. Кăпăр-капăр кайсан, вăл çиленет; мана кусем этем вырăнне хумаççĕ, тесе, юсас вырăнне пăсса хăварасран хăраççĕ. Çавăнпа ăна пит йăпăлтатаççĕ. СПВВ. ИА. Япалана кăпăр-капăр тыткаласан, час ванать. (Так в Сред. Юм.). || Скарб; хлам. Сред. Юм. Кăпăр-капăр, домашние мелкие-предметы. Ib. Кирек мĕн кăпăр-капăр япаласĕм тем чôл япăхса выртаç кил карче (= кил картинче). N. Кăпăр-капăр япаласене сĕре (зря) лартса çĕртсе ан яр. (Письмо). СПВВ КС. Вăрмана кăпăр-капăр вĕт-шак пухма каятăп, теççĕ; вăл вĕт çапсене, унта çĕрĕк-çарăк вутсене пухма кайни пулать. ПВЧ. 115. Кăпăр-капăр катан пир, пăр (= пĕр) аршăн, та кирлĕ мар, çур аршăн та кирлĕ мар. N. † Кăпăр-капăр кач-таки. || Старые и малые. Орау. Кăпăр (кŏбŏр)-капăр — стариксем, вĕт ачасем анчах.

кăпшанлан

сделаться дряблой, будучи съеденной червем (о репе и т. п.) Городище. СПВВ. ФИ. Çарăк-кăшман тавраш, уçă çĕрте нумай тăрсан, хăвăрăлса каят; çавна: кăпшанланнă, теççĕ.

кăткăс

(кŏткŏс, кы̆ткы̆с), запутанный, канительный. Якейк. Хĕрарăм ĕçĕ итла (= ытла) кăткăс уш (= уçă мар). Женская работа — дело сложное (состояшее из мелочей; его много, но его результаты мало заметны). Ишек. Кăткăс ĕç, запутанное, трудновыполнимое (дело). || Зап. ВНО. Кăткăс, запутанность. Ib. Кăткăс çул, негладкая дорога. || Торопыга. Мăнал. Кăткăс-çке эсĕ! || Доска с волосами (силок, палочки на доске — в несколько рядов). К.-Кушки. Каткăс — силок из волос для ловли мелких птичек (синиц, чижей, снегирей. То же сл. указ. в перечисл. звероловных и птицеловных снастей в Смольк.). Баран. 22. Сар кайăк кăткăса пырса çакланнă. Срв. серепе.

тĕксĕм

темноватый, мутный, несветлый. В. Олг. Кан. Тĕксĕм тĕсли час ирĕлмест (воск). СПВВ. ПВ. Тĕксĕм пӳрт, несветлый. Бгтр. Уйăх шурă тĕксĕм пулсан, ашăтать, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Тĕксĕм — уçă курăнман япала. Ск. и пред. чув. 18. Уйăх тухрĕ, хăпарчĕ, шурă çутăпа çутатать; тĕнче тĕксĕм палăрчĕ, юмахри пек курăнать. || Матовый. || Просвечивающий. || Пасмурный, сумрачный. Орау. Кунĕ те тĕксĕм те паян, темĕскерле ăйăх килет. И день-то сегодня сумрачный, что-то спать хочется. Питушк. Паян тĕксĕм сивĕ (çул йăвăр). Хорачка. Тĕксĕм çанталăк — ни сивĕ, ни ăшă, хӳел корăнмаст (пасмурно). || Мрачно, темно. О Японии. Çапла вилнĕ çынсене асăнакан праçнике японсем савăнса ирттереççĕ, тĕксĕм хуйхăрса çӳремеççĕ. В. Олг. Хоçи, лампă çутăрах яр, ĕçлеме корăнмас, тĕксĕм. || Угрюмый. ГТТ. Тĕксĕм çын, угрюмый человек. Зап. ВНО. Тĕксĕм çын — гордый, недоступный, неразговорчивый человек. Ст. Чек. Тĕксĕм çын. Вăл çын çынна чĕнсе илсе калаçмас, унпа калаçма тытăнсан аххута калаçмас, пуçне хăй ялан çĕрелле пĕшкĕртсе çӳрет. Вута-б. Тĕксĕм, неразговорчивый, наружный вид угрюмый. Ib. Ваççил вăл тĕксĕм çын. СПВВ. ИФ. Тĕксĕм — куç айĕнчен пăхакан. СПВВ. ФИ. Тĕксĕм — чĕнсе чĕнмен çын. Полтава З2. Тĕксĕм (мрачный) ватă Кочубей ĕнентерсе тупăшать (клянется). Альш. Унта-кунта тухса çӳренĕ çын мар вăл, килте кăна ларнă, тĕксĕм çын вăл (необщительный). N. Тĕксĕм çын противополагается уçă çын, гордый, недоступный, неразговорчивый человек. N. † Чашки-чашки вĕт йăви, касмасăрах полмас во (= вăл); юр пуçласа юрлама тĕксĕм çынран пулмас во. СПВВ. Х. Тĕксĕм, шероховатый, человек грубоватый, необтесанный. Ашшĕ-амăшне. Тепĕр кунĕнче Кĕркури иртенпех тĕксĕм, пĕр калаçмасăр çӳренĕ. Сред. Юм. Темме пит тĕксĕм çӳрет çав, пĕрте уçă çӳремес. || Глупый. Тюрл. Тĕксĕм янтар, мутный.

тĕлĕр

дремать. СПВВ. МС. Анчах тĕлĕрсе кайсаттăм, тăратрĕç те (о сладком полусне. Обозначает оттенок сладости. СТИК.) Йӳç. такăнт. 6. Чуп час!.. Тĕлĕрсе çӳреттĕр. N. Тĕлĕрсе карĕ, сидя задремал. Хурамал. Ларнă çĕртех тĕлĕрсе кайнă (çывăрса кайнă). Орау. Эп пăртак тĕлĕрсе илтĕм эсĕ киличчен. Слеп. Ах тĕлĕрсе кайрăм янчах, эс мана тăратрăн. N. Тепĕр кунне Аксенов хăй сакки çине выртнă та, анчах тĕлĕрсе кайнă. Дик. леб 38. Çапла вĕсем пĕтĕм вăрăм çĕре калаçса ирттернĕ, ире хирĕç анчах кăшт тĕлĕрнĕ пек пулса илнĕ. Так они проговорили всю ночь и задремали только перед самым рассветом. Шурăм-п. Ывăнсан ыйхă та килет, пурте çывăраççĕ: пĕр хуçа анчах тĕлĕрсе те каясшăн мар. Полтава 60. Уçă сывлăш тĕлĕрет, ыйха çĕнсе тăраймасть. СПВВ. ИА. Çыврас умĕн тĕлĕрсе выртатăн. Шорк. Тĕлĕрес, немного поспать, подремать. СПВВ. Тĕлĕрет çывăрнă-çывăрман çын. || Думать. Кан. Ун чух ытти ялсем ун çинчен тĕлĕрме те пуçламан. Сред. Юм. Тем шохăша кайнă ĕнтĕ, пит тĕлĕрсе ларать (погрузился в думу), эпир сăмахланине те илтмес. Турх. Пит-куçĕпе салхуланса чавса çинче тĕлĕретчĕ. Тюрл. Тĕлĕрсе тăрать, задумался. || Грезить. || Хмуриться. Юрк. || N. Хуйхăпа чунăм тĕлĕрсех кайрĕ. Турх. Йышĕ (их хозяин) пӳртре тĕлĕрсе: а-ах! тесе хуйхăрать. || Смотреть пристально. Ст. Чек. Тĕлĕрсе пăхать; тилмĕрсе пăхать. || Сред. Юм. Пĕрмай пĕр тĕле пăхса пĕтĕм куç тĕлĕрсе кайрĕ. || О сохр. здор. Вăл чир лашана е ĕнене ерсен, вĕсем салхуланаççĕ, тĕлĕрсе пуçне усса тăракан пулаççĕ. СЧУШ. Тепĕр кунне амăшĕ апат çисен, лахханти çăра шывне ĕнине пама тухнă, курать, ĕни çимине çимест, тĕлĕрсе тăрать.

тĕпел сыпă

передняя часть избы. Кошки. Кунтанах та эпир кайсассăн тĕпел сыпă пушă юлмĕ-ши? Альш. Тĕпел сыппа çитсессĕн, хĕрĕм çуках, тиеет, ик пĕççине шарт çапать. Ib. Кунтанах та эпирех халь кайсассăн, тĕпел сыппăр уçă та юлмĕ-ши. (Застольная). Тайба-Т. Эпирех те кунтан кайсассăн тĕпел сыппи уçă юлмĕ-ши? (не будет ли пусто?) См. сыпă.

тĕпелçу

уменьш. от тĕпел. Кĕвĕсем. Кунтан эпирех те халь кайсассăн, тĕпелçу та уçă та юлмĕ-ши?

чаплушка

то же, что чаплашка. Изванк. Кукша майра сĕтел тĕлне тăчĕ те, алăк патнелле пăхса ик аллипе пĕр пашалу, пĕр юсман, виç йĕкĕр уçă хунă тиркĕпе виç-тăват кашăк пăтă хунă чаплушка çĕклерĕ те, ак çапла калама тытăнчĕ. Чертаг., Якейк. Чаплушка (круглая чашка из дерева, глины).

шупчăк

шопчăк, соловей. См. шăпчăк. Сред. Юм. Шупчăк сасси пик сасси пур. (Пит уçă саслă çынна, çемçен ямахлакана калаççĕ). Тюрл. Шопчăк алтать. Ib. Шопчăк çăмартине çисен ыйхă вĕçет, тет, çавăнпа çине йорамасть, тет.

шăлт

подр. захлопыванию двери (слабее, чем шалт). N. Алăка хăй хыççăн шăлт! хупрĕ. Слегка хлопнул дверью. Орау. Алăкне шăлт! хуппăрĕ. Притворил дверь. || Подр. стуку. Б. Олг. Коропкă эпĕ прахсартăм алăран, шăлт! терĕ. || Шорк. Пăрçа хотаççи шăлт! çорăлать. || В. Олг. Сăмсаран шăлт! шаклатрăм. N. Урипеле шăлт! турĕ. || Совершенно, совсем, как раз, точь-в-точь, точно, ровно. Баран. 97. Икĕ сехетре шăлт кăна икĕ çухрăм турăмăр. Ст. Чек. Вăл ĕç шăлт (как раз) çав уйăхра пулчĕ. Ib. Шăлт кăнтăрла тĕлĕнче акмаççĕ. Ана çине кăнтăрла тĕлĕнче çитсен, кăнтăрла сулăнасса кĕтеççĕ. Кăнтăрла тĕлĕнче аксан, тырă пулмас, тенĕ. Баран. 231. Шăлт çав вырăна лартнă. Юрк. Шăлт карта варрине пĕр çĕре шăпăрпа шăлса тасатат. С. Тим. Тăван, уйрăлатпăр, уйрăлатпăр, шăлт çурмаран улма каснă пек. Ст. Чек. Шăлт çителĕклĕ парса ячĕ. Ib. Шăлт çитрĕ. Как раз хватило. Ib. Шăлт кĕчĕ. Как раз поместилось. Ib. Шăлт тулчĕ. Как раз наполнилось. Тувси. Шăлтах пĕтрĕ. Толст. Вăл шăлтах 12 кĕрепенке тайнă. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 12. Вăл тĕрлĕ чĕрĕ япаласем хушшинчи пурăнăçа шăлт хăй майлă çавăрать. О сохр. здор. Эпир мĕнрен чирленине, епле чирленине тата епле сывă пулса пурăннине шăлтах вĕренсе пĕлеççĕ. А.-п. й. 113. Кайрĕ-кайрĕ, шăлт халтан тухрĕ. Ib. 72. Хуçа тарăхнипе шăлт ăнран каять. Ib. 84. Шăлт хĕнесе пĕтерчĕç. Ала 27. Хайхи генерал Евгения курсассăн шăлт тĕлĕнсе карĕ, тет. Ст. Чек. Шăлт ватăлса çитсен. Ир. сывл. 14. Мăшкăл мухмăрĕ шăлтах хуплатчĕ. Чĕлкаш 10. Вара çакăн хыççăн уçă сывлăш тухас пек, çĕр çинче шăлт лăпкă пулас пек туйăннă. Богдашк. Ĕнтĕ шăлт: вăрăм тумтирĕнчен ярса тытам, тесе пыратчĕ те, лап тăсăлса ӳкрĕ хуса пыраканни.

шăршă-маршă

запах вообще. См. шăрш-марш, шăрши-марши. Сл. Кузьм. 151. Пӳртĕнче, таса тытнипе, шăршă-маршă пĕртте çук. О сохр. здор. 42. Ачашăн вăл шăршă-маршă унтан та ытларах усал. Собрн. по мед. Хамăр пурăнакан пӳрте ялан таса тытма астăвас пулать; унта сывлăш уçă пулма, шăршă-маршă, тусан, çӳпĕ-çапă пуласран ăна час-часах уçа-уçа çил вĕртмелле.

паярка

(паjарга), пучок, клок. Шибач. Паярка = пĕр уçă (олăм, çӳç). Шорк. Çӳç паярки, сӳс паярки. В. Ив. Тыррăн тымарĕ çӳлтен çавăрса тытнă çип паярки пек. Ск. и пред. 76. Хĕвел çутти паярки урай тăрăх ав шăвать.

пыр

итти, ходить. С. Тим. † Пыраттăм, пыраттăм çулпала, вуникĕ кашкăр тĕл пултăм. Чăв. й. пур. Прухха та ун патне пыма пăрахнă вара (ходить перестал к нему). Абыз. Ай ман хыçран такам пырать. СТИК. Çулпа 20 салтак пырат (но: çулпа салтаксем çирĕмĕн пыраççĕ; еще: пӳртрен виçĕ ача сиксе тухрĕç те, сиккелесе выля пуçларĕç). Якейк. Эс пырсан, эп каймалла та, эс пырасса пĕлместĕп. Я поехал бы, но не знаю, согласен ли ты на это. Кан. Пыр та çыпăç ун патне! т. е. он теперь важное лицо. N. Манăн та пырас-и? И мне итти с вами? — Ан пыр (или: пымасан та юрĕ). Юрк. Пырах та, пыр, пырах та, пыр, тенĕрен улпучĕ те: юрĕ, юрĕ, пырăп, пырăп, тет (улпучĕ, пит варлă чĕннĕрен). Ib. Миçе кун пыннине (ехали до города, где сейчас идет беседа), епле çитнине каласа кăтартаççĕ. Ib. Пĕрин аллинче нимĕч чĕлхипе (нимечле. Орау.) çырнă кĕнеке. Пырсан-пырсан, иккĕш те çав кĕнекене вуласа пăхсан, тĕлĕнсе калаçса пыра пуçлаççĕ. Орау. Кĕперпе пынă чухне. Когда я шел (сюда или туда) по мосту. Ib. Тинĕс хĕрринчи ялсене карапсемпе пырса тупăсемпе пере-пере кайнă (или: пыра-пыра персе кайнă). Ib. Пырсан-пырсан, малта таçта хăй çути курна-курна каять. Сёт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ст. Чек. Кăмака умнелле те пыра пуçларĕ (стала стряпать). Т. VII. Çук, çук пымастăп (с тобою). Ib. Ик çын вăрманта пыраççĕ, тет: пĕри кайра, тепри малта, тет. ППТ. Айтăр, эсир пыратра? эпир каятпăр. N. Пырсан-пырсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет (в другом месте: кайсан-кайсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет). Сред. Юм. Пырса та ан шăршлан. И не подходи, все равно не получишь. Регули 1429. Пымассеренех вăл мана паратчĕ. Ib. 309. Эп пыраттăмччĕ те, ерĕçмерĕм. Ib. 137. Вăл пынине пĕлес çок эс. Ib. 84. Вăл пырасса пĕлес çок. Ib. 344. Эп корса, эс пыриччен тытса. Ib. 322. Эп пырсаттăмччĕ он чох, сирĕн никам та, килте çокчĕ. Ib. 593. Пыракан (пырса) онта çынсам темче хут. Ib. 399. Эп онта пырса паян. Абаш. Лаша пит аван пырать. Орау. Лаша тĕпре пит лайăх пырать (идет). Юрк. Пыр — ступай. Ib. Мана çырса ларакан çын кирлĕ, çывăрса ларакан çын кирлĕ мар. Пыр, ман патăмран тух та кай, тет. Хурамал. Пырсан-пырсан, вăл пĕр хулана пырса кĕнĕ. Ib. Пĕри калат: пыр, эсĕ кĕр хĕр илме. N. Пыр-ха çавăнта хăвăртрах, чуп = кай-ха çавăнта хăвăртрах, чуп. Чăв. й. пур. 14. Эсĕ пыр, таврăн киле. Альш. Пыр-ха, ман сумккана исе кил-ха, тет. N. Эсĕ ман патма пыратна? Ты идешь ко мне? (Спросит человек, идущий к себе домой, знакомого, если предполагает, что тот идет к нему. Если повышение голоса не на послелоге, то это значит: «ты придешь ко мне?»). N. Нимĕçсем пирĕн çине çĕрле пычĕç (подошли к нам). N. Ну, тарçăм, виçĕ апатна та эсĕ пĕр тапхăр çирĕн, пыр ĕнтĕ, тула тухса, хытăрах ĕçле, тесе каларĕ, тет. N. Эпир унта ялпа (не ялĕпе) пытамăр. N. Пынă çемĕн пырас килет. N. Пырах сӳреççĕ. Юрк. 18. Пыр халĕ, лешне пĕр савăт илсе кил, кĕрешес уммĕн пăртак ĕçсе пăхам! (эрех илме хушат). Ib. Ку улпучĕ нумай та шухăшласа туса тăмаст: пуçа çăмăл пулат пулсан, пыр халĕ, пĕрер савăтне кӳрсе пар, тет. Кан. Ăна алăран алла çӳретеççĕ, пыни пĕр эрне çитес умĕн, вăл «Капкăн» мунчалах пулса каять вара. N. Тĕтĕм сан çинелле пырать-çке. || Поступать (о деньгах). N. Унтан ку çын патне кашни кун темĕн чухлĕ укçа пыма пуçларĕ, тет. (Из сказки). N. Çырма та ал пымас ман халĕ топă сассипе. || Находиться в том или ином возрасте. Юрк. Асли, ывăл ачам, чупса çӳрекен пулчĕ, 2 çулта та 4 уйăхра пырат. || Годиться. N. Сӳрене тиха пырат. КС. Суха-пуç пымаст (плохо пашет). N. Пыман суха-пуç пек. Беседа. Навус хырма тытăнать, кĕреçи хырнă çĕре пымасть. || Итти замуж. N. Эсĕ мана ху юратса тухса пытăн. Лашм. † Хамăр ялăн ачисем сар ача, ан авланăр — хамăр пырăпăр. ЧП. Хĕр пырать те, хăй илмес. N. Хĕрсем пымĕç (за меня). Пазух. Ют ял ачи куç хĕсет, мана пырать, тет, пулĕ; пымăп çавă эп сана, манăн савни ялта пур. ТХКА. 87. Наçтаç аки пур, суя ятне илтес çукчĕ, пырап тени хупларĕ. || Лезть. К.-Кушки. Кушак çурисем амăш патне пĕр-пĕринчен ăмăртмалла пыраççĕ. Котята наперерыв лезут к матери. Орау. Выльăхсем епле те пулсан шыв хĕрнеллех пырасшăн. Скотина лезет к воде. || Сопровождать. Бес. чув. 10. Хăш чух тата çынсен мулла хыççăн «эллах – эк-пер, эллах — эк-пер», тесе пынă сасă илтĕнкеленĕ.|| Размножаться; водиться. Орау. Хурăн хуллипе выльăха çаптарма хушмаççĕ; выльăх пымаçть, тиççĕ. Выльăх пыманни (ĕрчеменни) кил вырăнĕнчен те килет, тиççĕ. Ib. Вăсен выльăх пымаçть. Альш. Кил-çурта чавка илешсен, выльăх чĕрлĕх пырать, теççĕ. ЧС. Аттепе пĕр тăван пиче уйăрăлнăранпа пирĕн лаша пыми пулчĕ (не стали водиться лошади, падали). || Существовать, длиться, продолжаться. N. Вĕсен тĕрлĕ кирлĕ мар йăлисем халичченех пыраççĕ. ЧС. Çын çилли çакăнсан, тепĕр тавлăксăр каймасть, хăш-хăш чух виçĕ тавлăка та пырать, теççĕ. Кан. Çунасси вăтамран 80 минута пырать. Вопр. Смоленск. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсессĕн, йĕпе вăрăма пырать. Чума. Хăсса чарăнсанах, çын çăмăланнă пек пулать, анчах нумая пымасть. || Баран. 40. Хуппи (деревьев) мăкланса каять, вĕсем çинче курăк ӳсе пуçлать, çапах та йывăç кĕлетки нумайччен пырать. N. Халь пурнăç пырать. || Доставать, хватать. Изамб. Т. Пĕрре илсен, ун темиçе çула пырат. N. Çирĕп тусан, нумая пырать (надолго хватит). N. † Çаккăнта ĕçни-çини атте-анне çуртне пыминччĕ, çамрăк пуçа хĕсӳ килминччĕ. Ib. Ку укçа нуммая пымас (çитмес). N. Паян тытни (рыба) пырсан пĕр çур çула пырĕ, малашне мĕн тăвăпăр? Т. IV. Эрне кун çĕнĕ çăпата сырсан, çăпата пĕр эрнене анчах пырат, теççĕ. || Стоить, значить. N. Ах, ырă çыннăм, эсĕ апла калатăн, пирĕншен пыр иртни те тем пыратьçке. Кан. Ларса юлни пырах та пырать те, тульккĕш вăл чăвашсемпе калаçма пĕлмест... || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Ой-к. Сенре (= сентере) тăрăнчен шуçса пынă чух (при передвижении) алла темĕскер перĕнчĕ те, тӳнчĕ карĕ. СТИК. Тарса пынă чухне ярса илчĕç. Ib. Чупса пынă чух такăнтăм ӳкрĕм. Ib. Тарса пынă çĕртен тытнă (указывается на то, при каких именно обстоятельствах пойман). Ib. Тарса пынă çĕрте çăкăнса (= тирĕнсе, тăрăнса) аннă. Ib. Чупса пынă чухне такăнтăм та, лач! ӳкрĕм. Бес. чув. 5. Ăна пурăнăç хăех вĕрентнĕ; мĕн тăвассине, мĕнле пурăнассине пурнăç хăех кăтартса пынă. Изамб. Т. Ул хăй хытă килет, хăнчен вут тăкăнса пырат (огненное явление). Альш. † Эпир кайса пыратпăр, курса юлăр куç тулли. Н. Якушк. † Сирĕн савнă тăванăр кайса пырат, пит инçе кайиччен курса юлăр. Букв. 1908. Шывĕ тăп-тăрă пулнă. Хурсен урисем курăнса пынă. 1904. Çапла чупса пынă çемĕн эпĕ хам умра мĕн пуррине курман та, шыв лупашкине лап! кĕтĕм ӳкрĕм. Регули 9. Вире (в гору, в знач. возраста) пырать, ватăла пырать. N. Вилнĕ çынна пытарсан, пӳрт урайне, сакăсене алăк патĕнчен пуçласа тĕпелелле çуса пыраççĕ. Кожар. Эпир вăрласа кайман ăна, пирĕн пичей вăрласа пынă (украл) ăна, калама килтĕмĕр, тенĕ. N. Ун та вăл териех сарлака юхмас (вода), навуспалан пĕвелесе пынă ике енчен те (запружено). N. Шыв тумламне яка çĕрте пӳрнепе ăçталла илсе пыран, çавăнта пырать. О земл. Çав майпах çĕр ĕçĕ те ăстаран ăстана кайса пырать (все улучшается). N. Акă çуркунне сывăхарса пырать (приближается). N. Вĕсем тухни виçе уйăх иртсе пынă, анчах ниăçта та пĕр çĕр татăкĕ те çук. Пазух. Эпирех те кунтан кайса пырсан, шăпăртатса юхĕç куççульсем. Ир. Сывл. 26. Ытарма май çук кунсем таçта юлса пыраççĕ. Ib. Пĕчĕкçеççĕ кимĕсем... юлса пыраç пирĕнтен. Юрк. † Каяс вăхăтăм çитсе пырать (приближается). Ib. † Урампа маюр иртсе пырат (проходит), çта пырассине пĕлмес. N. Кайран, пурна-киле, çав Çумак шурĕнчи çĕр типсе пынă (высыхало). Торган. Рамри юр кайсах пырать (снег сходит), шывĕ те вăйлăланса пырать. Орау. Ачасем ӳссе пынă çемĕнĕн пурнăç каялла каять. (Напис. в 1907 г.). Б. Олг. Эс ман патра порăн, ойăхне виç тенкĕ тӳлесе пырăп; ман патра ан (= авăн) çапса порăн, ан пĕтериччен, виç тенкĕ хоратăп сана хак. Хурамал. Вăл салтак мĕн пур тупнă укçине ялан ĕçсе пĕтерсе пынă, тет. ЧС. Хай пирĕн тете кунсерен йывăрланса пычĕ... (все более и более расхварывался).

пиртĕклĕ

здоровый, крепкий, прочный. Икково.|| Скупой. 2-е Ялдры. || Несдержанный, быстро теряющий равновесие, не в меру горячий. Саруй. Пиртĕклĕ çын — шăрчăк çын (задира). Кумаркино. Пиртĕклĕ çын — час чĕрре кĕрекен, тавлашма юратакан, чăкăрташ. Бишево. Пиртĕклĕ — тот, кто постоянно киснет, дуется. Ib. Пиртĕклĕ çын — уçă çын мар.

питĕрĕнчĕк

(-џ̌-), запертый, закрытый, забитый. Якейк. Çак кил тахçантанпах питĕрĕнчĕк тăрать (заперт), хуçисам вилсе пĕтнĕ полмалла К.-Кушки. Эп таврăнмассерен пӳрт алăкĕ питĕрĕнчĕк тăрат. Б. Хирлепы. † Атти укçи арчипе, арча çăраççи питĕрнчĕк, арча çăраççи уçă пулин, эпир те çавнашкал пулас çук. (Солд. п.)

Питти

имя мужч. Сред. Юм. || N. Хăш килте питти пулать те, вăл хай уçă çурейменскер, сĕрен пырсан: ачасем, манăн чир-чăра хулăпа çапса вĕçтерĕр-ха, эпĕ сире вара пурсра та пиллĕп, эсир те манăн çула çитмелле пулăр, тет. Ачасем ăна вара киревсĕр çапмаççĕ; пĕрре-и унта, иккĕ-и; пĕр-икĕ ача: çак папайран чир-чăр вĕçтĕр! тесе, çапса илеççĕ.

арман

(арман), molat, moletrina, мельница. Мельницы бывают: ал-арманĕ, аларман, mola manuaria, ручная мельница (см. на своем месте); шыв арманĕ, шыв армань, шыв-арман, molae aquariae, водяная мельница; çил арманĕ, çил армань, çил-арман, molae, quae venti impetu versantur, ветрянка; кĕрпе арманĕ, molae, quibus grana frumenti a tunicis separantur, круподерка; лаша арманĕ, quae iumentis, вут арманĕ, quae vi vaporis versantur, паровая мельница. Тоскаево. Арман виçĕ терлĕ пулать: кĕрпенĕн, шыв арманĕ тата çил арманĕ. N. Пирĕн арман талăкра (= тавлăкра) икçĕр пăт тырă авăртать. Наша мельница мелет 200 пуд. в сутки. {{anchor|DdeLink6182591829761}} N. Эп тырра хамăр армана кăлартăм. Я вывез хлеб на свою мельницу. Альш. Арманта вырăссем вырăсла калаçаççĕ. На мельнице (были) русские, (которые) говорили по-русски. Изамб. Т. Инçе ан кайăр, вырăс арман айне лартма илсе кайĕ (стращают детей). N. Хватлă çилте арман ямаççĕ (не пускают в ход). N. Арманта тырă нумай, халях черет тивес çок. N. Аслатте калани. Етĕрне уесĕнче, Упи вулăсĕнче, Алмач ятлă сала пур. Çав Алмач арманне лартма пуçланă чух, чи малтан, ĕçе пуçличчен, шыв хĕрне вешник умне тăваткăл шăтăк авăлтрĕç, тет. Шăтăк тĕпне çынна лармалăх çĕртен пукан пек хăварчĕç, тет. Шур хăва тĕммисем панче пĕр ача юрăсем юрласа ларать, тет. Вăл ачана Хапăс вăрманĕнчен вăрласа килнĕ, тет. Шăтăкне чавса пĕтерсен, ку ача çине пĕр çăкăр çакрĕç, тет. Тата шăтăка пĕр алтăр шыв хучĕç, тет. Вара çав ачана шăтăка лартрĕç, тет те, çиелтен çĕрпе витсе хучĕç, тет. Ку: шыв арманĕ ан татса кайтăр (scr. кайчĕр), тесе, хураччĕç, тет. Халь çын вырăнне кушак чунĕ е чăхă, чунне хураççĕ, тет. (Çĕн-ял старикки Симян. 3—V—1923 г.). Ст. Чек. Армана шыв илнĕ (или: урапана шыв илнĕ). Мельнаца в подпруде, т. е. подтоплена. О. Захаров. Кĕрпе арманĕ. Кĕрпе арманĕ икĕ пая уйрăлать: 1) лаша çаврăнаканни 2) лаççи. Лаша çаврăнаканнин варрине тăваткăл шăтăк тăваççĕ. Çак шăтăк варрине пысăк вал (1) тăратса хураççĕ. Тăракан валăн аял пуçне, вĕçне пĕр шите яхăн хăварса, шăллă урапа (4) кĕртсе лартаççĕ. Çӳлерех, вăл ăшне турта (2) лаша кăкараканни (3) кĕртсе хураççĕ. Тăваткал шăтăк урлă, валăн лаç енне, йываç хураççĕ, çак йывăçа пуçелĕк (20), теççĕ. Çак пуçелĕк çине вал хураççĕ. Ку валăн тепĕр пуçĕ лаçра тепĕр пуçелĕк çинче выртать. Выртакан валăн лаша çаврăнаканнинчи пуçне, пысăк урапан шăлĕсем тĕлне, ултура, урăхла штĕрнек (5), кĕртсе хураççĕ. Выртакан валăн лаçри пуçне, вĕçне пĕр аршăн хăварса, шăллă урапа (7) тăхăнтарса хураççĕ. Лаçри урапан çурри шăтăкра тăрать. Шăтăк тăрăх, урапан шăлĕсем енне, валăн çӳл енне, йывăç хураççĕ. Ку йывăçăн пĕр пуçĕ (19), чула улăхтарса антараканнине (18) пăркаласан, çĕкленет те, анать те. Çак йывăçăн вăта çĕрне тимĕр йĕке (9) тăратса хураççĕ. Йĕке çине, урапан шăлĕсем тĕлне, ултура (8) тăхăнтарса хураççĕ. Çӳлерех парапан (10) ăшне, йĕке çумне вĕркĕç тăваççĕ. Йĕкен çӳл вĕçне тĕпек тăхăнтараççĕ. Тĕпек çинче çиелти чул выртать (11). Аялти чул шăтăкне, йĕке тавра, сӳспе питĕреççĕ. Çӳлти чулăн шăтăкĕ тĕлне, пĕрме (14) айне, сыпка (13) çакса хураççĕ. Пĕрмене икĕ кашта çине çакса хураççĕ. Тĕш, хывăх саланса ан кайтăр, тесе, чулсем тавра кăшкар (12) тăваççĕ. Кăшкар ашĕнчен валак (15) тухать. Валак хывăх тухаканнин (16) ăшне кĕрсе пĕтет. Хывăх тухаканнине парапан çумне вĕçĕпе çыпаçтарса хураççĕ. Хывăх тухаканни тĕлĕнче парапан уçă. Хывăх тухаканни айĕнче лар (17). Лаша çавранаканнинче пысăк урапана, штĕрнеке, выртакан валăн пайне хăмасемпе витсе хураççĕ. Лашана туртана кӳлсе çавăрсан, тăракан валпа пĕрле пысăк урапа çаврăнать. Пысăк урапа шалĕсемпе штĕрнеке лексе выртакан вала çаврать. Выртакан валпа лаçри урапа çавранать. Лаçри урапа, шăлĕсемпе ултурана лексе, йĕкене çаврать. Йĕкепе пĕрле вĕркĕçпе çиелти чул çаврăнаççĕ. Сыпка çумĕнчи патак, çиелти чул шăтăкин хĕррине лексе чул çаврăннă май чĕтрет те, сыпкана чĕтретсе, пĕрмерен сыпка витĕр пăрие чул шăтăкне юхтарать. Чул шăтăкĕнчен пăри, икĕ чул хушшине пулса, икĕ пая уйрăлать: пĕр пайĕ тĕш пулат, тепĕр пайĕ хывăх пулать. Тĕшпе хывăх, чулсем хушшинчен тухсан, валак тăрăх хывăх тухаканнине юхса анаççĕ. Хывăх тухаканнинчен хывăх, парапан ăшĕнчен вĕркĕç вĕрнипе, хăй çулĕпе лар хыçне вĕçсе тухса каять; тĕш лара сирпĕнет. Кĕрпе тăвас тесен, тĕше тепĕр хут авăртаççĕ. Изамб. Т. 4° Çил арманĕ. Çил арманăн пури ултă пичетнирен ытла пулмас. Хăш-хăш арманăн лаççи пулат. Арманăн çунчĕ тăваттă, улттă, саккăр, вуннă пулат. Çуначĕсем вала çавăраççĕ. Валăн вăта çĕрне пит пысăк урапа тăхăнтартнă. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. Ул шăлсем йĕкенĕн çӳл тăрринчи улт-урапана лекет. Йĕкенĕн аял пуçĕ ухвачĕ чулăн шапине лекет. Çил-арманта пĕрре те иккĕ те чул пулать. Тырра арманта пĕрмене хываççĕ. Унтан тырă, чул айне юхса анса, çăнăх пулса, лара юхса тухать. Чул çĕклекеннипе армана хытă кайсан пусараççĕ. Çаплах çăнăха вĕтĕ те шултăра та тăваççĕ. Армана çиле хирĕç тăвас тесессĕн, хӳрипе пăраççĕ. Арман çулне такçапа тăкаççĕ. Ветряная мельница. Сруб ветряной мельницы бывает не болле шести погонных (печатных) сажен в вышину. У некоторых мельниц бывает амбар (нижний сруб). Крыльев у мельницы бывает четыре, шесть, восемь и десять. Крылья вертят вал. На средину вала надето огромное колесо. На краях колеса зубцы. Эти зубцы задевают за шестерню, находящуюся на верхнем конце веретена. Нижний конец веретена вставлен в порхлицу. Ветряная мельница бывает об одном и о двух поставах. Хлеб на мельнице сыплют в ковш: оттуда хлеб сыплется под жернов, обращается в муку и попадает в ларь. Если мельница мелет чересчур быстро, то, чтобы замедлить ее ход, подымают подлегчину. Ею же пользуются и для того, чтобы смолоть муку помельче или покрупнее. Чтобы поставить, мельницу против ветра, её поворачивают правилом. Жернов насекают насекой. Альш. Арман айне çын тытса янă. Тĕрлемесре пĕр çын виçĕ лаши-мĕнĕпех çухалнă. Елшелсем вăрмана кайма хăранă çавăнтан. Арманта темĕн те пур: армана хăйне усал туса панă, арман мелникĕсем çавăн пек усалпа пĕр майлă çынсем. Самай ăсти чĕлхе пĕлет: çавăнпа усалсемпе килĕштерет. Армана тусанах, айне çын ямасан, авăрмас: усал çын чунĕпе улăштарат; ăна пĕр-пĕр çын чунĕ кирлĕ. Под (вновь построенную) мельницу пускали (в виде жертвы) человека. В с. Тюрлеме один человек пропал (таким образом) вместе с тройкою лошадей. По этой причине альшеевцы боялись ходить в лес. На мельнице можно встретить самые страшные вещи: и самую мельницу устроил чорт, а мельники — это люди, которые действуют заодно с чортом. Наиболее искусные из них знают наговоры (заклинания) и потому и живут в мире с чертями. Если построишь мельницу и тут же не опустишь под нее человека, то она не будет молоть, потому что чорт берет за нее взамен человеческую душу: ему нужна человеческая душа. Чуратч. Çавалта хăш-хăш арман айăнче усалсем пурăнаççĕ. Вăсене çур-кунне, кĕр-кунне тата çула, ялан пĕр вăхăтра, эрех ĕçтермесессĕн, усалсем арман пĕвине татса яраççĕ. Тата хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. Под некоторыми мельницами на р. Цивиле живут черти. Если весною, осенью и летом, всегда в одно и то же время, их не попоят пивом (т. е. не совершат им возлияний), то они прорывают мельничную плотину. Также некоторые люди при постройке мельницы опускали под нее живого ребенка. Н. Седяк. Араан кĕлетĕнче сăра курки пек пĕр куçлă шуйттан пур, теççĕ; арман шуйттанлă пулать, теççĕ. Çĕрле чарнă армана авăртать, теççĕ. Говорят, что в здании мельницы обитает одноглазый чорт, с глазом величиною с пивной ковш, и что таким образом на мельницах бывают черти. Говорят, что он (т. е. одноглазый чорт) мелет ночью, пустив в ход остановленную (мельником) мельницу. Мшушк. Чăвашсем арманта шуйттан нумай пуранать, теççĕ, ăна çĕрле авăртакансем кураççĕ, тет. Пĕр çын çĕрле арман авăртнă, тет; вăл вăхăтра арман хуçи Хĕлип ятлă пулнă, тет. Арман авăртакан çур-çĕр çитес чух армана çăнăх катма кĕнĕ, тет. Арман чул çинче пĕчиккĕ, шур сухаллă старик ларать, тет; арман чулĕ тапах чарăннă, тет. Ку çын хăранипе арман хуçине калама чупса кĕрсе кайнă. Хĕлипĕ, вăл сăмаха илтсен, пĕрре те хăрамасăр, мăкăртатса тухать, тет: татах тухса ларнă пуха (i. q. пулĕ-ха), çапла ларакан-ха вăл, тесе. Иккĕш те юнашар утса пыраççĕ, тет, анчах хăйсем пынă чух чул çинче нимĕскер те çук, тет, чулĕ типерех авăрса ларать, тет. Чуваши говорят, что на мельнице живет много чертей. Это видят те, кому приходится молоть ночью. Один человек молол ночью хлеб; хозяином мельницы тогда был некто Филипп. Когда помольщик пошел около полночи на мельницу, молоть муку, он увидал там маленького белобородого старичка, сидевшего на жернове, который вдруг перестал вертеться. В страхе помольщик побежал в избу, чтобы сообщить хозяину мельницы о том, что он увидел. Выслушав его, Филипп ничуть не смутился и только пробормотал, выходя из избы: «Опять, поди, он вышел; он всё так выходит и садится (на жернов)». Тут они пошли на мельницу, идя рядом и не отставая один от другого, но когда они пришли, то на камне уже никого не было, и он молол (versabatur), как надо быть, по прежнему. Курм. Уй варринче ухмах арам ташлĕ. (Арман). Среди поля пляшет сумасшедшая баба. (Загадка: ветряная мельница). Собр. 278°. Арман патне вĕреннĕ йытă унтах вилет, теççĕ. Собака, привадившаяся к мельнице, там и околеет. (Послов.). Альш. † Çил арманĕ пурасан, ыраш пулмас, тиеççĕ. Говорят, что если срубить ветряную мельницу, то не будет родиться рожь. (Отклик старнного предразсудка). || Имен. Вăл пуш армана-кăна авăрат = тăвас çук япала çинчен калаçат. Он попусту мелет (болтает). || His sequuntur appellationes partium , per litteras digestae, ipsius vocabuli арман nulla ratione habita. Adduntur numeri, qui ad simulacra peryimemt, quae extremo libro adiicintur. Notis etiam quibusdam usas sum: pro шыв арманĕ Ш. posui, pro кĕрпе арманĕ К, pro çил армане А. Omnes quae hic desidersbuntur voces alio loco quaerendae sunt. Ниже следуют в азбучном порядке названия отдельных частей арман и относящихся сюда предметов. В составных названиях слово арман при распределении слов во внимание не принимается. Номера при названиях и в тексте указывают на соответствующие части чертежей, которые будут помещены в конце выпуска. Номенклатура, не вошедшая в настоящую статью, будет приведена в соответствующих местах Словаря. Сокращення: Ш — вод. мельн., К — обдирка, А — ветрянка. Неизбежные неточности и неполнота объясняются малою ознакомленностью составителя с мукомольным делом, а также недостаточностью материала.

пӳлĕн

быть загражденным, быть окруженным. Собр. Тӳрĕ (вар. тӳртен) каян пӳлĕннĕ, çавра каян савăннă. N. Пӳлĕнсе юласран хăраççĕ. || Задыхаться. Тăв. 12. Наçтук пӳлĕннĕ. Сывлăшне çăтса, хăй пуçĕнче çĕр майлă çаврăнакан сăмаха персе ячĕ. Чăвашсем 26. Ăна (рубаху): çыннăн чунĕ пӳлĕнсе ан тăтăр (чтобы не было ему тяжело), уçă çĕрте çӳретĕр, тесе, çапла хываççĕ (снимают). Ерк. 69. Кĕрешекен пӳлĕнет, пăхса тăран тăранать. СТИК. Тутлă çисе, ĕçлемесĕр пурăнса çын чыстă пӳлĕнет (становится одышливым). Хурамал. Апат çисенех хытă чупсассăн: ăша, чикен илчĕ, пӳлĕнтĕм, теççĕ. Б. Олг. Чопса кайнă чох çын пӳлĕнсе ларат, кăккăр тирекен полат (колотье). Скотолеч. 12. Нумайччен ӳсĕрсе пурăнсан, лаша ĕçленĕ чухне пӳлĕнекен пулать. СПВВ. Т. Çын пит ывăнса çитсен: пĕтĕмпех пӳлĕнтĕм, теççĕ. V. S. Пӳлĕнсе сывлаймасăр вил, задохнуться. Пулăшăр. Ăш-чик пӳлĕнсе тăрать, мĕн туса лăпланам-ши? Юрк. Пирĕн телейсĕр çамрăк чун ют çын аллипе (аллине?) пӳлĕннĕ. В. Олг. Эпĕ пӳлĕнсе лартăм, хортăм каþан порта, хай çынпа эпĕ тĕкĕлентĕм йӳççе (= йывăçа) ӳкерес тесе.

пĕлĕт

(_пэ̆_лэ̆_т, _пӧ̌л'ӧ̌т'), небо. Г. А. Отрыв. † Кунĕсем пĕр уяр, кунĕ уяр, уяр пĕлĕт хушшинчен çил вĕрет. N. Хăш чухне пĕлĕте çумăр пĕлĕчĕсем хупласа илеççĕ. Сунт. Пĕлĕтелле пăхса тĕлĕрнĕ. Ст. Чек. Пĕлĕт ĕлĕк çĕртен инçе мар пулнă, пĕри авал аслăк çине хăпарнă та, ача пăхне çăккăрпа шăлса хĕстерсе хунă, вара пĕлĕт вуник сутка мĕкĕрсе хăпарнă, тет. БАБ. Ĕлĕк пĕлĕт пит лутраччĕ, тет: аслăк çӳлĕшĕ анчах пулнă, тет. N. † Çĕнĕ пӳртĕн тĕтĕмне пĕлĕт илет парнене. N. Пĕлĕт таса. Небо чисто. ГТТ. Пĕлĕт çичĕ хутлă, пĕлĕт хуппи уçăлать, кăвак хуппи уçăлать, пĕлĕт тарать; пĕлĕт çийĕ, айĕ, кăвакĕ, тĕттĕмĕ, хура, сарă, сивĕ, ăшă. N. Касăрмара мар, пĕлĕтпе тан сăрт тăринче окопра выртатпăр. N. Пĕлĕт туртса килет. Небо затягивает тонкою пеленою. Ст. Чек. Пĕлĕт çинче пĕр пĕлĕт çук. На небе нет ни облачка. Орау. Пĕлĕт тăрнче (тăрне) шыв та юлмарĕ пуль: çăмăр пит нумай çурĕ. Юрк. Пĕлĕт аякра тĕтрелĕ курăнсан, уяр пулат. Ачач 110. Чечексем нумай çĕре чăсăлса выртать те, кăвак пĕлĕтелле пăхма тапратать. Ал. цв. 3. Унăн витĕр пăхсан, мĕн пур пĕлĕтри илем курăнтăр. Чув. пр. о пог. 166. Пĕлĕт хăймаланать, небо принимает молочный цвет, сметанится (от хăйма — сметана, сливки). Нельзя ли видеть здесь подобие «забеливания» щей молоком или сметаной? || Облако, туча. N. † Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне, уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ. Чăвашсем 20. Тата телейлĕ çын пĕлĕт (облако) тупат, тет. Вăл пĕлĕт пит выйлă çумăр çуса кайсан тупăнат, тет. Вăл çумăр çунă чух çумăрпа пĕрле ӳкет, тет. Вăл сутĕн (студень) евĕрлĕ çеп-çемçе те, анчах пит шурă пулат, тет. Ăна тупсан вара кĕленче савăт çине ярса усрама кирлĕ, тет, вăл кĕленче çинче, çумăр пуласса сиссен, хăпарса каят, тет, уяр пуласса сиссен, типсе лапчăнса, пĕрĕнсе каят, тет. Çав пĕлĕт тупнă çын, аллисене çав пĕлĕтпе сĕркелесен, вăл çынна вара ĕç патĕнче никам та ĕçлесе çитереймеçт, тĕт: вăл çын ĕçе пит хăвăрт тăвакан пулат, тет. Б. Олг. Пĕлĕт аякран йохсан, сомăр полат. Шел. П. 18. Ӳсет пĕлĕт ӳснĕ пек халь (чит. халĕ) унта вăй-хăват. IЬ. 34. Тĕрĕксемпе малашне пĕлĕт (не пĕлĕш?) пекех ӳсеççĕ. Дик. леб. 40. Хура пĕлĕт хупласа килет. Собр. Çăмăр çусан, каçпала уяртсан, çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. IЬ. Уйăхсам тĕлне пĕлĕт туртсан, пире асăнмасăр ан тăрăр. Нюш-к. Инçетре пĕлĕтсем кăвакарса кайнă. Аслати ăлтать, çиçĕм çиçет. Шăна чир. сар. 17. Апат çиекен пӳлĕмсенче тасатман пулсан, шăнасем яланах пĕлĕчĕпех вĕçсе çӳреççĕ (целыми тучами). СТИК. Пĕлĕтсем ĕне чĕлхи пек пулчĕç. Облака расположились узкими полосами, оставляя промеж себя синие полосы чистого пространства. Изамб. Т. Хĕвел тухăçĕ хĕрелсе пĕлĕте ларсан, çумăр пулат. IЬ. Эпир кĕтме тухас каç (каçпала) пĕлĕт хупласа илчĕ. IЬ. Ав пĕлĕт хăпарат. IЬ. Пĕлĕт шăват (двигается); пĕлĕт хăпарат (поднимается); пĕлĕт туртат (близко к дождю). IЬ. Пĕлĕт çинелле пăха пуçларăмăр. Шел. 72. Хурт-хăмăрсем... çӳçе кăчăкисене пĕлĕт пек сырса илсе... сĕрлеме... тытăннă. Шурăм-п. Кĕвенте çăлтăр патĕнчен пĕр пĕлĕт татки иртсе кайнине астăвса пыратăп. IЬ. Иртнĕ каç ала-çăлтăра пĕлĕт пусса илчĕ. N. Пĕлĕт çинче хура пĕлĕтсем юхатчĕç (шăватчĕç). По небу неслись тучи. ЧС. Вара пĕр çумăр пĕлĕчĕ тухрĕ. Ст. Арабоси. Пĕлĕтсем анчĕç. Нависли облака. Альш. Пĕлĕт чупат. Облака несутся. Ст. Шаймурз. Хĕрарăм патша, пыра-пыра, икĕ пĕлĕт хушшине пырат, тет. Чув. пр. о пог. 2. Хĕвел пĕлĕте ларсан, пĕлĕтлĕ пулать, çанталăк йĕпене каять, çăмăр пулать. Если солнце садится в тучу — будет облачно, погода к ненастью, будет дождь. IЬ. 167. Пĕлĕт каркаланать, облака связываются. Пĕлĕт ярăмланать. Небо делается полосатьм. Пĕлĕт ярăмланать — означает также полосы дождя, видные на горизонте. Сущ. названия сложн.: çӳхе ярăмлă — перисто-полосатые; сайра ярăмлă — перисто-кучевые облака, расположенные рядами. IЬ. Ярапаллă пĕлĕт, облако бахромою; особый вид перистых облаков, образующийся при восходе и закате солнца. При этом наблюдается следующее: при закате облака образуются на западе, идут от солнца, образуя длинные, загнутые на конце ветви, при восходе вместо этого они образуются на востоке или юге; бывают алые. Обыкновенно бывают эти облака в сухое и тихое время. Если при восходе они очень красны — к дождю. После восхода они пропадают. IЬ. Вĕçкĕн пĕлĕт, щеголеватое облако. IЬ. Кăтра пĕлĕт, кудрявое облако. IЬ. Сайра пĕлĕт, редкие облака, отдельными клочками. IЬ. Çăмăр пĕлĕт(ĕ), туча, дождевое облако. IЬ. Тикĕс пĕлĕт, плоское облако. IЬ. Типĕ пĕлĕт, сухое, бездождное. IЬ. Хытă мар пĕлĕт, пушистое, размытое облако. IЬ. Хулăн пĕлĕт, тачка пĕлĕт, толстое облако. IЬ. 168. Сурăх çу пек пĕлĕт, как баранье сало (на щах), мелкие высокие кучевые облака — к вёдру. IЬ. Кăпăш пĕлĕт, рыхлое облако, как вата, с нерезкими очертаниями (противоположно хытă). IЬ. Хурт карасĕ пек пĕлет, как пчелиные соты, появляются перед обедом. Если из них образуются синие облака, не особенно толстые — к дождю, а если пропадают — к вёдру. IЬ. 166. Çӳхе пĕлĕт, тонкие облака, сквозь них видно голубое небо; бывают различной формы; кажется, перистые облака. IЬ. 3. Хĕвел хулăн пĕлĕте ларсан, тепĕр куннех çăмăр пулать. ТХКА 11. Савăт хашлат, труписенчен кăвар, тĕтĕм тухса, кăвак пĕлĕтпе хутшăнать. Савăт тĕтĕмĕ кăвак пĕлĕтпе тĕнчене сарăлать. Ачач 71. Çӳлти, çич хут пĕлĕт тăрринчи илемлĕ рай. N. Паян кунĕпех пĕлĕтсем юхаççĕ. Сред. Юм. Çăмăр çуса чарăнсан, çăмăр пĕлĕтне: карланса кайрĕ, теççĕ. IЬ. Пĕлĕтрен çăмăр ярăмланса çуни корăнсан калаççĕ: пĕлĕт ярăмлана пуçланă. (Указывает на падение дождя в одном месте, как оно представляется на далеком расстоянии). Сред. Юм. Пĕлĕт таткаланса карĕ. (Çăмăр çуса чарăнсан, уçă вырансем курăна пуçласан калаççĕ). СТИК. Хĕвел анăçĕнче каçалапа пĕлĕтсем ярăм-ярăм тăраççĕ; е çумăр пĕлĕчĕ тăсăм-тăсăм тăрать — çавна: пĕлĕт ярăмланчĕ, теççĕ. N. Пĕлĕт пусса илет. Надвигается облако. Турх. Пĕлĕт также означает губку: пĕлĕт татăлса ӳкет!

рас

раз. В. Олг. Б. Яуши. Кăсем иккĕш те пĕрле пĕр виç-тăват расчен çĕршер, икçĕршер пуç сурăх хуса таврăннă. Шарбаш. Икĕ расра (в два раза) пилĕк тенкĕ укçа яртăмăр. Кама 41. Эсĕ, хăта, саманине мĕнле тишкĕрсе ан тăр-ха. Рас туй килнĕ, туй пултăр. || Сильно, с избытком. К.-Шемяк. Эп хам тăвар расрах каланнине юратап. Я люблю посолонее. Сред. Юм. Паян яшкан тăвар расрах (пересолили). || Ясно, четко. N. Рас çырмас. СТИК. Ирлесе тăрса пăхатпăр та, хапха умĕнче çуна йĕрĕ расах выртат (свежий след). IЬ. Ман куç япалана рас кăтартмаст (= уçă, таса кăтартмаст). Сред. Юм. Кравăл çôхăрни расах илтĕнет. IЬ. Расрах кала. Говори тверже. N. Вăрçă сасси илтĕнет кунта расах: конĕ-çĕрĕн кĕрлет. || Бигильд. † Пирĕн ачи пит чаплă, чӳрече умăнче тăраймас, пире расрах юратаймас.

ам

(ам), vox parvulorum aut eorum, qui cum parvulis loquuntur, comedendi actum significans aut latratum canis. Слово, употребляемое маленькими детьми, а также теми, кто с ними говорит, и выражающее действие (акт) еды или собачий лай. Сред. Юм. Ам, тет, h. e. çиес тет, хочет съесть, comedere vult. СТИК. Ам тăват! Mordebit (canis)! Укусит! (собака). N. † Çапла пирĕн ячасем çырла тата пуçларĕç, пĕрер уçă татсассăн çăваралла ам! хыпрĕç. Таким образом наши ребята стали рвать ягоды; когда они нарвали по горсти, то быстро отправили их в рот. Череп. Ам. ту. Ешь. Череп. Ам-ам тăват. 1. Edit 2. Mordebit 1. Ест. 2. Укусит. Ст. Чек. Ам-ам тăват. 1. Mordebit. 2. Latrat. Лает. Ib. Ав йăтти ам-ам тăват. Вон собачка лает. Ib. Ан пыр йăтти патне, ам-ам тăвĕ. Не подходи к собачке, укусит. Орау. „Амм, амм тăвас ачине“! тет амăшĕ. Ачи вара кулать. Мать (играя с ребенком) говорат (открывая рот): „Надо съесть ребеночка!“ Тогда ребенок смеется.

амавăс

(амавы̆с), i. q. амаус. Ст. Чек. Амаус, амавăс — „уçă çăвар“ вырăнне калаççĕ. Амавăс — ротозей, растяпа.

апат

(абат), cibus. Pabulum. Пища, корм, как человека, так и животных. N. Старикĕнне хăвăртрах лашине тăварчĕç, тет, старике апат лартрĕç, тет. Они поскорее распрягли старикову лошадь и поставили перед стариком кушанья, т. е. дали ему поесть. N. Чĕр апат нумай çиме юрамаçть — вар-витти ерет. Сырую пищу нельзя употреблять в большом количестве, так как она вызывает понос. Прокоп. † Çăрттан-пулă пулса шыва чăмас-мĕн, ырă çын умне апат пулас-мĕн. Лучше бы мне тогда нырнуть щукою в реку и стать кушаньем для порядочного человека. Альш. Эрех апат антарать. Вино вызывает аппетат („заставляет пищу легче спускаться в желудок“). О сохр. зд. Çапла ĕнтĕ пĕр апата тепĕр апатпа хутăштарсан пит аван пулать. Если таким образом будут смешаны различные виды пищи, то это будет очень хорошо. Синер. Выльăхсене апат панă та, пӳрте кĕрсе апат çинă. Они дали корма скоту, вошли в избу и поели. КС. Лашан апачĕ пĕтнĕ. Лошадь весь корм съела. Ib. Вăсен выльăхĕсем апатран татăк тăмаççĕ. У них всегда есть корм для скота. Шугур. Ман анне арман хуçи патĕнче апат пĕçерсе пурăнатьчĕ (scr. пурăначчĕ). Моя мать жила у хозяина мельницы в стряпухах. КС. Апат тĕлешĕнчен (или: апатран-мĕнтен) уçă çав вăл. Действительно он щедр в отношении пищи, т. е. хорошо кормит. Ib. Апатран хăрăнса пурнаççĕ. Они очень плохо питаются. Ib. Апату-япалу! Ну тебя с твоим обедом! (недовольство). || lentaculum, prandium, сепа. Также означает завтрак, обед, ужин. Сельск.-хоз. р. II. Пĕрре кăнтăрла апат тăваççĕ те, ĕç пĕтерсен вара каçхи апат тăваççĕ. Раз едят часов в 12, а другой — вечером, когда окончат работу. КС. Мĕлле эсĕр паян ирех апата ларнă? Что это вы сегодня так рано вздумали завтракать? Изамб. Т. 110°. Праçшкре апатран вара ĕçлеççĕ. В праздник после обеда (после обедни) работают. Череп. Апатпа çӳрет. Привозит завтрак (в поле). Якей. Апат çисан пырăп сан пата. Я приду к тебе после еды. Чхĕйп. Апат çиса (scr. çыса) пуçтарсан. Когда поедят и уберут со стола. КС. Уйран тĕттĕм пулнă çĕре киле тавăрнтăмăр та апата лартăмăр. Вернувшись к ночи с поля домой, мы сели ужинать. Пшкрт. Если придет посторонний человек и застанет хозяев дома за обедом, то говорит: „Аβатра! („ови обедают!“); ему отвечают: „Аβатра, _ки_л ӓ_{с т}ӓ си_мӓ!“ („да, иди и ты обедать с нами!“). В ответ на это пришедший говорит: „Спас’с’иβӓ, с’и_рӓк, ӓ_п хал’ анџак с’и_рэ̆_м“ („спасибо, обедайте, я только что пообедал“). Охотников. Чувашин, пред принятием пищи, произносит только про себя слова: „Пĕсмĕлле, турă ан пăрах!“ Ib. „Усаживались мы за два стола: за большой — мужчины, за маленький — женщины, отдельно. Последнее обстоятельство происходило, по всей вероятности, оттого, что сноха у чуваш не садится за один стол со свекром, из уважения к нему, т. е. сноха считает себя недостойной садиться с ним вместе за один стол. Если бы другие женщины сели с мужчинами, то сноха осталась бы одна, как бы заброшенная семейством. Чтобы этого не случилось, мужчины садятся за один стол, а женщины за другой. Но в тех домах, где нет снох, мужчины и женщины ужинают и обедают всегда за одним столом“. Ib. „У чуваш есть обычай сажать за стол всякого вошедшего в избу во время обеда или ужина“. Череп. Апат тутлă пултăр! — Эс каларĕш пек пултăр! Да будет вкусен ваш обед! — Да будет так, как ты сказал! Так отвечают пришедшему, если не хотят пригласить его пообедать. КС. Апат çима вăй патар! — Тавах, апата кил! Хлеб да соль! — Милости просим. Ср. Юм. Апат тутлă пултăр! — Апат çиме кил. Хлеб да соль! — Милости просим! (с нами пообедать)! || Ortus brumalis? Юго-восток? Хорачка. Тоj токны̆ чокн’а _кэ̆з’э̆н _кэ̆_рӳ _тє_мэ̆_{р в}э̆с’_мэ̆ с’э̆_мэ̆_рӓ_н удат кы̆нды̆рлаjа и_ли аβада. При выезде свадебного поезда младший дружка пускает на юг или юго-восток стрелу с железным наконечником. || Metaph. significat fidem. В переносном смысле означает надежность (о человеке). Ст. Чек. Ку çынта апат çук (или: кĕвелĕк çук). Inconstans, levis, infirmus est. Он ненадежный человек, т. е. слабый, и может по легкомыслию забыть свои обязанности или возложенное на него поручение, пропить по легкомыслию чужую вещь, проговориться и т. п. Череп. Санра апат пулмĕ! На тебя надёжа плохая! Ср. тат. ӓбӓт, рус. обед.

кай

(каj), итти, пойти; уйти; ехать; бежать; катиться; подвигаться вперед. К.-Кушки. Ăçта каятăн (ăçта каян)? Куда идешь? IЬ. Ăçта кайрăн? Куда ты ходил? (Откуда ты идешь?). СТИК. Ăçта кайнă-ши ку? Куда это он ходил? IЬ. Ăçта кайнă иккен ку! Куда, чай, он ходил! Бур. † Хĕл-хĕл кайăк хĕл кайăк, хĕл хĕллесе кайсари, ылттăн-кĕмĕл çăмарти йăвине тăрса юлсари. (Сарана). Шурăм-п. № 18. Чăнах та тыр вырма каясшăннисем (желающие итти жать) нумай тупăнчĕç. Сред. Юм. Каятсăн, кай. Если хочешь итти, то иди. Янтик. † Тăваллах та каяр каймаллипе (т. е. быстрее), Кай(ă)ксар хăвине çитмелле. Сред. Юм. Кайсарĕ, кайсарăн, кайсарăр, кайсарĕç. (Различные формы от слова «кай», оставшиеся невыясненными). Янтик. Тем шырать ун патĕнче, кая тăрать ун патне (то и дело к нему бегает). N. Сторовă! Ан кай-ха (постой, остановись), лар çуна çине, калаçăпăр кăштах, терĕ. N. Эпĕр хамăр та çавнашкал — кĕр кайсах, çур килĕпĕр. || О неодушевленных предметах. Альш. Малалла вара тутар ялĕсем каяççĕ унта, Пăвана çитиччен. А потом все идут татарские деревни, вплоть до Буинска. Альш. † Пурт çумĕпе йĕр кайнă, епле маттур хĕр кайнă? || Итти по швам, распускаться (о шве), рваться. К.-Кушки. Сăкманăн çĕвви кайнă. Ст. Чек. Пасар таварĕ, пĕр çĕтĕлме тытăнин, лăй-лай каят вара (рвется). || Убираться, уходить. Ау 67. Кай, кай (араgite), юрру та аван мар иккен, кирлĕ мар! Сред. Юм. Эп кăвак кĕпе илес теп-ха. — Кай, çав кăвак кĕпене, тĕс каяканскере, çын илмĕ. («Кай» здесь показывает не отстранение от себя, а несогласие). || Выражает недоверие. N. Епле сывă çӳретчĕ, вилчĕ. — Кам? Крушша. — Кай! Вăл та вилни? || Притти в движение. Изамб. Т. Чул çĕклекеннипе (регулятор) армана хытă кайсан пусараççĕ. || Длиться. N. Çĕре, уйăрса илсе, сутма ирĕк парсан, нумаях каймĕ (такой порядок продержится недолго), каллех пĕтăм çĕре пуянсем ярса илĕç. || Сторониться. Цив. Кукша: кайăр унтан (сторонись!), тесе, вилес пек кăçкăрса пырат, тет. || Быть потрачену, быть употребляему. Çĕнтерчĕ З6. Емелĕ те ытларах кайрĕ пулас. || Остаться в памяти, в сердце. Самар. † Атьăр, аппа, выляма сивĕ çăл пуçне; сирĕнпелен пĕрле вылясан, каять ĕмĕр тăрăшшĕне. || Прославиться (на далекое расстояние). Юрк. † Çакă эпир выляни-кулни, каяймĕ-ши çичĕ ял урлă? || Иметь сбыт. Н. Яхушк. Ман тавар каймасть-çке-ха (не продается). М. Яуш. Япаласам кайса пĕтсессĕн (если бы распродались), çĕр сум парăтăмччĕ те.. || Проникать. О сохр. здор. Хушăсем тăррине авантарах тума тăрăшас пулать, унсăрăн çăмăр каять унта. || Войти в моду. Альш. Ку чухне хĕрлĕ-çутă кайнă ĕнтĕ кирек кама та. Теперь вошло в моду ярко-красное (о платье). || Быть в обращении. ССО. Вăл кайман укçа мар, каякан укçа, тенĕ. || Сыпаться (об искрах). Ск. и пред. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. || Умереть. Сред. Юм. Кайнă: 1) ушел; 2) помер (гов. в насмешку). || Полететь. Имен. Иван каларĕ: ман ухă питĕ хытă сасăпа карĕ, тет. || Обратиться. Альш. † Савнăях та тăванăмсене эп чуп-турăм: сурчăкăмсем кайрĕçĕ пыл пулса. IЬ. Ĕлĕк вăл Каша тутарĕсем тĕне кĕнĕ пулни, тет иккен те, унтан тата, пĕр вăтăр-хĕрĕх çул çапла çĕнĕ йĕркепе пурăнсан-пурăнсан, каялла тутара каяççĕ, тет. || Сходить (о снеге. пыли и т. п.). Юрк. † Хусан çулĕ, хура çул, хура тусан тăраят, пирĕн пит çумне çыпăçат, ĕмĕр питрен каяс çук, куçран куççӳлли типес çук, алăран тутăр каяс çук. Торх. Рамра юр кайсах пырать. На улице всё тает. || Линять. Пшкрт. Ку каякан йышши некак. Эта (материя), кажется, линяет. || Вскрываться (о реке, весной). Толст. Вазузă çуркунне ир тулса, ир каять. N. Ун чухне-ха çуркунне, шыв кайни те пĕр-икĕ кун анчах. || Гоняться. Толст. Эпир вĕсен хыççăн каяймăпăр. || Упасть пропасть, провалиться. N. † Çĕррĕм кайрĕ Сĕвене, тутăхмасăр ан илĕр. Мое кольцо упало в Свиягу; пока оно не заржавеет, не доставайте. Лашм. † Аслă шывсем тăрăх эп çӳрерĕм, сар туяçăм карĕ авăра (попала в омут). || Проходить (о болезни). О сохр. здор. Вăл чир (чесотка) час каять (при лечении). Трахома çакланасси вăл часах, каясса анчах час каймасть. || Гореть (о пожаре). Трхбл. Ял каять. Деревня горит. Ib. Ăшша кайнă çынсем, погорельцы. Якейк. Кĕçĕр хĕвеланăçăнче пĕр ял карĕ (был пожар). Сюгал-Яуш. Пĕтĕмпеле пилĕк кил карĕ ун чухне. Всего сгорело тогда пять дворов. || Разгораться. N. Кайрĕ. (Огонь в самоваре) начал разгораться. Альш. Каллах вăйлă кайнă. Каллах çӳле кайнă. (Лампа) опять разгорелась. || Выходить замуж. ЧП. Лупашкари вĕт турпас сикет, сикет — тухаймасть: леш кассенĕн хĕрĕсем каять, каять — каяймасть. Альш. Качча кайиччен (до выхода замуж) иккĕ-виççĕ каяяççĕ-и вара (едва ли побывают) хĕрсем хĕр-сăрие. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. (Послов.). Сĕт-к. Каймалли хĕр, девушка, которая должна скоро выйти замуж. || Пропадать, исчезать. N . Унăн тутăхни кайса пĕтмен. С него не сошла ржавчина. О сохр. здор. Лайăх юн тĕсĕ кайичченех пĕçерес пулать (мясо). Н. Карм. † Ашăм çуннисем, ай, каймарĕ (жажда не утомилась). Изванк. Тата кĕлте кӳнĕ вăхăтра: тыррăн перекет кайтăр, тесе (чтобы пропало изобилие), капан çине кĕмĕл укçа пырса чикеççĕ. || Выстрелить (о ружье). N. Пăшал каймарĕ. Ружье дало осечку. || Раздаваться (о звуке). Чув. пр. о пог. 88. Чан сасси уçă (ясно) кайсан, уяр пулать, тет. || Употребляется в некоторых чувашизмах. Изамб. Т. † Хăй ятне хăй яракан кайрĕ ĕмĕр тăрăшне (т. е. ославился на век). Ст. Айб. † Хĕрсем пĕве кайнă чух (во время роста) сивĕ куçпа ан пăхĕр. N. Мишуткан яшки ун кăмăлне майнă. || В качестве вспомог, гл. Çĕнтерчĕ 35. Çапăнса кайса, сăвлăшсăр пулса хăрлатса выртать. Альш. † Приюм алăк — кĕленче ăлак, ан хуп хытă — çĕмрĕлет. Çĕмĕрĕлме кай, çунсах кайтăр, манăн çамрак пуç çухалат. Якейк. Паян библиотекăра ларарах карăм (засиделся). См. Оп. иссл. чуваш. синт. II, 46, 64 — 67.

каптал

(каптал), назв. свадебного наряда. Шибач. Каптал — из ситца, шопăр майлă, той арăмсам тăхăнаççĕ только. Пшкрт. Каптал — свад. наряд: сăкманла тунă хăмаçран, пасартан исе. Зап. ВНО. Каптал — женское свадебное украшение синего цвета, из шерсти. МПП. Каптал — женский свадебный халат из черной материи, при чем рукава — из красной ситцевой или другой материи, с вышивками или рисунками фабрично-заводского происхождения, напоминающими чувашские узоры, а на спине халата имеются нашивки из цветных лент в виде фигуры 8. Якейк. Квак каптал — пире кăвакартса тунă кĕске тонтир. Разг. С. Мих. 12. Симĕс каптал, мужской зеленый кафтан, на подобие русского. СПВВ. Х. Каптал — шерстяной, тонкий голубой кафтан (Ядр.). Собр. Хай хай каччăм, хай каччăм, хай каптална хыв-пăрах. (Пушăт сӳни). Хорачка. Хĕрлĕ каптал. Г. А. Отрыв. Алтаккин кукки каланă тăрăх, каптал хыçалта (ĕнсе хыçĕнче) икĕ хутăн ĕçленĕ тăваткал çухави пулнă. Вăл ĕнсе çинчен çулелле мар, аялалла (çурăм хыçнелле) аннă, ăна каптал çумне çĕлесех лартнă, уçса хупмалла пулман хальхи çухависем пек. Малта ывĕ капталăн (кăккăр, пĕсехе çинче) уçă пулнă, пĕр шит анлăшĕ, икĕ шит тăршшĕ (кăккăр анине çитиччен) пулнă. Кăккăр ывĕ уçă пулнă... Ib. Капталне арçынсем анчах тăхăннă. Ib. † Инке мана йĕп пар-ха: каптал тӳми татăлчĕ.

карланк

карланкă (карлан’гы̆), глотка, горло, пищевод. Ст. Чек. Цив. Карланк шыçать. Пухнет горло. СПВВ. ГЕ. Карланкă — пыр шăтăкĕ. Ib. Кун карланки тăранман-ха! теççĕ. Макка 211. Унтан карланкине пирпе çыхаççĕ (так!), аллине, сăмси шăтăкне, хăлхи шăтăкне, пурçăн чикеççĕ (покойнику). Собр. Вут çуркамĕ карланкине тăрăннă, тет (лешему — арçӳри). N. Карланкисем уçă тупăк пек. Ск. и пред. 19. Карланкипе харлатса, пырсан-пырсан, макăраççĕ. Сред. Юм. Карланк (карланка) тутлă çиет, çи-пуçа аван тăхнать (= тăхăнать), кăçта окçа полтăр! N. Ак вĕлерсе пăраххăрĕç; ĕмĕр карланкине тăрантараймарĕ, халь ĕнтĕ карланки тулчĕ пулĕ. (Гов. о пьянице) Юрк. Ăçта утатăн?.. Паллă, çакăнта (хупаха) юлашки укçупа карланкăна йĕпетмешкĕн! Ст. Чек. Карланкине тăрантараймас пуль ĕнтĕ! (Говорили раньше об охотнике пить на мирские деньги или пить вообще). Ib. Карланкине тăрантараймас, ял тăрăх чупса çӳрет! Жрать нечего, а бездельничает! || Горлан. Ст. Чек.

тул карта

помещение для скота на задворках. Альш. Карташ хыçне хыçала «тул карта» тăваççĕ Елшелсем, ыттй ялсем те çаплах, ку енчисем. Тул картанăн тăррине çуррине витмесĕр уçă хăвараççĕ, çуррине витеççĕ: е аслăк айĕ тăваççĕ те, çӳле улăм улăхтараççĕ, е ампар айĕ тăваççĕ. Хĕллесенче, выльăх-чĕрлĕх килте чухне, выльăхсене кăнтăрла çав тул картасене хупса, утă-улăм параççĕ; каçпа вара карташне кӳртсе, карташ варрине параççĕ ути-улăмне. Пĕр картине пуçтарнă-тирпейленĕ, чухне тепĕринче выльăхĕ тăрать.

карта ăшĕ

двор. Беседа. Ĕçекен çыннăн карти ăшĕ йĕри-тавра уçă (кругом раскрыт). См. Карташ.

катăк çôхалă сăкман

катăк çохавиллĕ сăкман, кафтан с вырезным воротом. Сред. Юм. Хĕрарăмсем кăкăр омне пăртак уçă йôлмалла çĕлетеççĕ сăкмана, çавна катăк çохаллă теççĕ. Тюрл. Катăк çохалă сăкман çĕлетрĕм. (Мăй малта уçă тăрать, ĕнсе хыçне кăна çӳлех мар çуха тăваççĕ).

янк

(jаҥк, jанк), подраж. отрывистому звонкому звуку. См. МКП. 40. М. Сунч. Пӳртре Раман пичче йĕни (плач) урама янках (ясно) илтĕнеччĕ. || Подр. звонкому удару ладонью. Орау. Эпĕ пĕр 9-та, 10-ра чухне: ай-яй сан сухал аван, тесе, сухалне тыткаласа тăрап. Тепри, вылятакантарах старик: сухала ахаль тыттармаççĕ, сухала тытакана çупаççĕ, терĕ. Унччен те пулмарĕ, хай ман сухал хуçи мана сылтăм аллипе питрен: янк! çупса ячĕ. Епле ăса кӳртеççĕ айвансене! || Также подр. выпиванию сразу, до капли, начисто. Сред. Юм. Эрех черкки алла лексен, пит котăнах ямас (не чванится), янк çиç ярать. || Настежь. Хурамал. Алăка янках уççа пăрахнă. Дверь растворена настежь. Сред. Юм. Алăка янках уçса ан пăрахăр, сиввĕ (= сивĕ) кĕрет. Не отворяйте дверь, холод идет. || Открыто, ясно (также и о небе). СТИК. Ку пӳрт янках уçă тăрат (не защищена от ветра внутри). Сам. 56. Аслă улăх пĕр енпе тырă уйĕ янк выртать. Сĕт-к. Йĕри-тавра ялсам янках корнаççĕ. СПВВ. ПВ. Янк кăтартат, выртат (открыто). Кан. 28, № 197. Хĕвел çӳле хăпарни янках курăнчĕ. Тюрл. Янках корăнать. Видно ясно. Сир. 330. Çав карап кĕлеткисем тинĕс çинче çӳрекенсене янках курăнса ларнă. Посл. 209,13. Унăн куçĕсем умĕнче пурте çаппа-çарамас, янках. Янш.-Норв. Янк (jаҥк) çутăличчен, до полного рассвета. См. яр çутăличчен. Çиç. çиçрĕ кĕмс. 70. Тăп-тăрă пĕлĕт тӳпи янках, уçă выртать. Показывает на полную остужённость или пустоту жилища. Сред. Юм. Чӳречене уçса пăрахнă та, пӳрте янках сивĕтсе янă. Открыли окно и совершенно остудили избу. Янках также показывает, что изба пуста и в ней раздается голос. || Подр. быстрому отвесному падению сорвавшегося предмета. Якейк. Эпĕр çыр (чит. с'ир) хĕррипа пынă чох, ман йолташ çыра (с'ира) янк анса карĕ (быстро сорвался в овраг). N. Урамран пынă чухне, ура сакăлтана (с уступа) янках анса карĕ, пĕтĕм ăш-чик кисренчĕ. N. Кайран пăртак шаларах (подальше) кĕрес терĕм те, янках анса карăм (в глубокое место в воде).

май

сторона. N. Пĕр май (= майĕ) хир, пĕр май (= майĕ) вăрман (вăлă кĕрĕк). N. Ашăн (мясо) тепĕр майĕ шыв çине пулать. N. Патака (палку) тытатăп та, тепĕр май çавăрса хуратăп (кладу другою стороною). Альш. Вăл куçсенĕн („куç“ здесь — один из прямоугольников, на которые разбито поле) пĕр майĕ 160 хăлаç, тепĕр майĕ 150 хăлаç, теççĕ. Рукоп. календ. 1908. Пĕр майĕ типсен... Когда высохнет одна сторона... Альш. Урамĕсен майĕсем, сарлакăшĕ, тăрăшĕ. N. Кашни йывăçа лартнă чухне ăна малтан пăхатăн: хăш майĕ унăн кăнтăр енче пулнă, хăш майĕ çурçĕр енче. Вара лартнă чухне те кăнтăр енче ларнă майне кăнтăр енне тăватăн, çурçĕр енче ларнă майне-çурçĕр енне. Т. II. Загадки. Пĕр май пăхсан курăнать, тепĕр май пăхсан курăнмасть. (Чĕрне). Ивановка. Пĕр майĕнчен (с одной стороны) — аттесем пĕлмен пирки, тепĕр енчен — хам йĕркине пĕлменнипе. || Направление, сторона. Альш. † Эпирех каятпăр киле май (по направлению к дому), пирĕн кӳлнĕ утсем çиле май. Ib. † Хура шывсем юхат аната май, сарă хăмăш тайăлат шывалла май. Толст. Пĕр чĕнмесĕр килелле май ута пачĕ, тет. Букв. 1908. Чан сасси илтĕннĕ май кайнă та, килне тупнă. N. Унтан вара лашипе таврăннă (с кладбища) маях (т. е. во. время возвращения на лошади) — пĕр ачана ял тавра кăшкăрса çӳреме яраççĕ. (Похороны). Чув. пр. о пог. 134. Çавра çил хĕвеле май çавăрăнать. Вихрь всегда вращается по солнцу. К.-Кушки. Пĕр май туртсан, çурăлмас; тепĕр май туртсан, çурăлат (сукно). N. Капла май, в этом направлении, в эту сторону. Юрк. Виç хут хĕвел майĕ çаврăнаççĕ. Они объезжают трижды пôсолонь. Янтик. Хăш май кайсан, лайăхрах пулĕ-ши пире. Айта кайăпăр шыва май. ЧП. Вуник хурама пĕр кăкран, кашни турачĕ çил майне (çил майлă, çил енне). Хĕн-хур. Кайма Ануша çиле май пулнă, çавăнпа вăл хытă утнă. Менча Ч. Унпа пĕрле пӳртри çынсем пурте, ура çине тăрса, пĕр чĕнмесĕр кĕлтăвакан май пăхса, чӳклекен сăмахсене итлесе тăраççĕ. Толст. Пĕр чĕнмесĕр килелле май ута пачĕ, тет. Шел. 61. Çуркуннехи ăш хĕвел сиксе тухрĕ хĕрелсе, ялтартатса, ялкăшса, çӳлелле май çĕкленсе. О сохр. здор. 99. Çулла çав шăтăка маях уçă тытас пулать. ЧС. Яла çитрĕмĕр тепĕр çын хапхи умĕнче ача кӳми ларат, кӳми çине тĕкĕ майĕпе (шерсть вверх) кĕрĕк витсе хӳнă. || По пути. N. Мана май каякансем те пурччĕ. Мана май килекенсем те пурччĕ. N. Пасара кайнă майпа çавăн патне кĕрсе тухас халь! По пути на базар надо зайти к нему! N. Çул çӳренĕ майпа кĕркелесе тухкала! Заезжай по пути! || В перен. см. (сторона). Арç. Çылăх майне каякан. N. Каллех укçа ыйтаççĕ. Ку каллех нимĕн май калама та пултараймаст. Конст. чăв. Ĕнтĕ çутăлас майне кайнăччĕ пулĕ. Вероятно, уже приближался рассвет (дело шло к рассвету). Макс. Чăв. к. I, 54. Микула çитет — вăйя май, Хăят çитет — ĕçе май. Приходит Никола — дело идет к хороводам; подходит ярмарка в Кияти — дело идет к страде. Полтава 9. Çамрăк чĕрен шухăшĕ куллен-кунах урăх май (иная). Сам. 3. Тĕрлĕ халăхсен пурнăçне сăнанă май, вăл салтаксемпе рабочисен сăйне (слой), тата ыттине тепĕлет. Юрк. † Хир-хир урлă кайса, тус пултăм, хамăра килме-кайма майĕшĕн (чтобы было к кому ходить в гости, чтобы было кого навещать). || По. N. Шыва май яр. Пусти по течению. Кĕвĕсем. Çирĕк çӳлçи çиле май, вĕрене çӳлçи хăйне май. Ăсатассăр пулсан, кил ăсатăр: пирĕн кӳлнĕ утсем киле май. N. † Сикрĕм-лартăм кимĕ çине, юхрăм-кайрăм шыва май. (Хĕр йĕри). Вопр. Смоленск. Пысăк шăва май пĕлĕтсем юха пуçласан, çăмăр çăват. Если облака идут по течению большой реки, то будет дождь N. Çырма тулли шыв юхать, шывĕ майпе чул çавăрнат. ТММ. Лаши май пуши. По лошади и кнут. N. Лаши май нушши (= пуши), çӳпçи май хупăлчи. (Послов.). || Вследствие. Толст. Хăйĕн салтакĕсене уйăрăлса каяс майпа (на расставаньи) тăватă витре эрех лартнă та, кайма хатĕрленнĕ. Ib. Урапи (колесо) çаврăннă майпа пуканисем (приделанные к валу колеса) сиксе тăнă. || Повод, причина, случай. ЧС. Курма пыма май пултăр, тесе... Чтобы был повод притти повидать. N. Ман çырăва çĕмĕрнĕ майпа ятне çырман пулĕ. Не написал имени, потому что вскрыл мое письмо. Б. Яныши. Эпир ĕшлепке тунă майпа сисмен те, çакут шыв хĕрине пынă та, ĕçме тапратнă. Якейк. Вăл вăсене тавăрмашкăн тахçанах май шыратьчĕ, паян тин топпĕр (тупрĕ). Он давно искал повода досадить им, наконец теперь нашёл. ЧП. Хĕрсем кайса пĕтсессĕн, пире выляма май ӳкнĕ (выпал случай поиграть) Кан. Югослави правителстви хăйне хирĕç тăракан хорват халăхне пусарса лартас майпа (чтобы...) Хорватири пуçлăхсене улăштарма тытăннă. КАЯ. Пĕр пĕр кĕсене (= кусене, этих) улталамалла май çук-ши тесе, шухăшла пуçларăм. || Способ. Шурăм-п. Çимен „физика“ пĕлмест пулсан (та), Мариье сахалрах тивмеле май тупрĕ. Б. Хирлепы. † Апай пачĕ уй хĕрне (на край степи): шăнса вилтĕр, терĕ пулĕ, хамăр та майне пĕлетпĕр. Абыз. Епле майпа вĕлерес (его) теçе, вăхăт шыранă. ЧС. Çынсем хай луçа (= пăшие) çырмаран ниепле майпа çавăтса хăпартаймарĕç. БАБ. Çав киреметсене пуç-çапма пĕтĕмпех ак епле майпа пăрахнă. Якейк. Эпĕр майне пĕлетпĕр, шăва кайса вилес çок. Найдем способ не утонуть. N. Вĕсене хăтарма пĕр май анчах. Ст. Чек. Урăхла вĕлле тума май тупнă. N. Пурте пĕрле канашласа, терлĕ майран шухăшласа, чухласа, халăха мĕн кирлине туса татаççĕ. Ау 383°. Май пĕлекен çу çинĕ, тет. (Послов.). Тюрл. Порăнăç тытмашкăн май пĕлет. О сохр. здор. Анчах унтан епле хăтăлмалли майне пĕлеймест. Ib. Çын ăшне вĕсем (глисты) тĕрлĕ майпа лекеççĕ (попадают). N. Ку упа пĕренене темиçе май та тĕрткелесе пăхрĕ, тет, анчах пĕрени кăна шав (всё) тавăрмасăр хăвармарĕ, тет. || Сноровка. Альш. Кĕрешме май кирлĕ. Для борьбы надо иметь сноровку. Ib. † Хурчăка тĕк маттур ачасем хăйне май хăй шырат-çке. ПВЧ. Хăйсем майне пĕлмеççĕ те, хăйсем сĕнме пĕлмеççĕ (не знают порядков, не умеют подносить). || Возможность. Ст. Чек. Май пусан, тутарла вĕренĕттĕм те, май çук. N. Май пур-и? Есть ли возможность. N. Манăн тарса хăтăлма май пĕтрĕ. Бес. чув. Унăн салтакран юлма майĕ пулман. Якейк. † Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, пӳртекинче май килет. (Ахăрни çинчен). Сĕт-к. Апла калама май килет. Так можно выразиться. || Из-за. Кан. Утă çулас вăхăтра час-часах çăмăрсем пулкаланă май кăçал Турхан çыннисем çарансене хăвăртрах пуçтараймарĕç. || По шерсти (иносказат.). N. Май юрать, хирĕç юрамасть N. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в 7-ой степени. Но в других видах родства, брак позволяется и в близких степенях. Так можно женитьься на свояченице, на племяннице своей жены, на жене умершего брата. Как говорят они: „Май юрать, хирĕç юрамасть“. Сред. Юм. Май-тăк май, май мар-тăк марш! (Если ему в должности живется хорошо, то он будет тут жить, а если плохо — уйдёт). К. Кушки. † Манăн вăта пӳрнери кĕмĕл çĕрĕ ялан купăс кĕвви май çаврăнат. || Лад. Лашм. † Хамăра маях çавăртăмăр (невесту). N. Пирĕн пурсăмăрăн та çавă ултавçă юмăç патне каяс пулмаç, вăл тем те хушать; юмăç вăл шуйттанпа пĕр май (заодно с чортом). Баран. 73. Ĕç май пулмасан (если дело не шло на лад), вĕсемпе пĕрле хуйхăрма хатĕр тăнă. N. Тусне те хăй майне çавăрса (на свой лад), хăй пек ырă тăвать. Альш. Вăл хăй ăшĕнче шухăшлат: епле хăй майне патшана çавăрас, тесе шухăшлат (сказки). Скф. 25. Ку çын сире, улталаса, хăй майне çавăрать. N. Сан майăпа мана аван пултăр. || Порядок. N. Тахăçанах: хамшăн ĕçлесе, хам кил-çурта çĕнĕ майпа ярасчĕ-ха, тесе тăраканскер, вăл çавантах ĕçе пикенчĕ. N. Май еннелле кайсан. || Толк. Пшкрш. Онта кайса килтĕм те, майă (= майĕ) çок (нет толку), тет Ib. Онта кайса килтĕм те, майă çок (толку нет), тет. Чăв. й. пур. 5. Нимĕн майĕ те çук ĕнтĕ. Никуда не годится, из рук вон. || Природа. N. Хăйсем майĕпе (по природе их) вĕсене вăй хăват панă (дал). || Уклад, ratio. N. Вĕрентес тĕлĕшре, пурăнăç майĕнче (в жизни), хушса калаç тĕлĕшре, ĕненнĕ, юратнă, чăтнă, çилле пăрахнă çĕрте эсĕ ман хыççăн кайрăн. || Подобие, образ, форма. Юрк. † Илтĕм аллăма купăс, купăс майĕ пĕтнĕ мĕн. N. Куллен тăхăнакан тумтирри унăн тумтир майĕ те пулман. Кан. Тултан та, шалтан та савăт майĕ çукчĕ. Ст. Шаймурз. † Пĕвĕ-çийĕ майĕ çук: вилнĕ лаша шăмми пек. Сред. Юм. Пăртак туйя майĕ пôр (говорит молодец, пробуя палку: „ничего, палка похожа на палку“, т. е. недурная, не плохая). || Вверх лицом, верхушкой вверх. К.-Кушки. Эп çĕлĕке пăрахрăм та, вăл май ӳкрĕ. Я бросил шапку, и она упала верхушкой вверх.

мăкăр-макăр

(мŏгŏр, мы̆гы̆р), подр. брюзжанью. Тюрл. Кăшт мăкăр-макăр тăвакан килте пурăнмаст, тет, вара вăл. СПВВ. ИФ. Пĕртте уçă çӳремест. Акă пĕр-пĕр çын вăрçать те, чылай çиленсе çӳрет, тата хăш вăхтăрта (= вăхăтра) илтĕнмелле мар хăй тĕллĕн ăшĕнче каллах вăрçса çӳрет. Тек мăкăр-макăр туса çӳрет, теççĕ. Ib. Сăмах-мĕн ан пултăр, урлă-пирлĕ сăмах ан пултăр вара, теççĕ. Пĕр пĕр йăпала парсан, е сутсассăн: мĕшĕн сутрăм-ши-мĕн (здесь „мĕн“ = и т. п.), тесе, ӳкĕнсе, урлă-пирлĕ е мăкăр-макăр сăмах тăваççĕ, çавăн пек чухне çапла калаççĕ.

йăлттăм

проворный? Конст. чăваш. Хăй пит аван тумланнă, пуçĕнче турккă çĕлĕкĕ; уçă йăлттăм çын, питĕ аван калаçать. «Прозрачный». М. П. Петр. Йăлттăм пĕлĕт. || Янтик. Тăла пит лайăх пулчĕ сан, йăлттăм хура (чисто-черное); çăмĕ пит хура пулнă пуль. || Сред. Юм. Йăлттăм хĕр = йăлтăрка.

вăхăтăн

временами. Шурăм-п. № 19. Вăхăтăн-вăхăтăн: Çимен, Мари! тăрăрах! тенĕ сасă илтĕнет. Собр. Вăталăх ывăл — тимĕр шлепке вăхăтăн тăхăнать. (Пурнеске тăхăнни). Ib. Вăхăтăн-вăхăтăн тĕнчене шур пир саратăп. (Юр). Кан. 1927, № 219. Вăхăтăн-вăхăтăн уçă сывлăшра çӳретмелле (надо водить). Шарбаш. Вăхăтăн-вăхăтăн шилĕк çомĕнчен ăрама та тохаççĕ (ташласа).

Йĕрĕнке

(jэ̆_рэ̆н’г’ә), личн. имя мужч. См. Ярански. В. Олг. Йĕрĕнкен киянĕ яшка пĕçерме килнĕ оран (с поля). Потом каран картая (в огород) каят сохан татма — окçа ларат. Пĕр уçă уçласа илет те, кӳртет. Коççăр полса ларат, тĕм-коççăр, ним те кормаст. Ах, тет, окçа исе, хоранпала ларат! тет; кайса пăрахас, тет, вал окçая, тет. Окçая илет те, кайса прахат. Каран коçран çĕтет — çок, и коç оçăлат онăн. Çа йĕрĕнке окçи вăл.

уçă вырт

быть открытым, отворенным. Халапсем 9. Çав вăхăтра ку çук çыннăн ĕни, хăйсенĕн ĕлĕкхи хапхи уçă выртнине курсан, унта кĕрех каять. Орау. Хапхи уçă выртать (но: алăкĕ уçă тăрать). 93 çул 36. Çтенасем те, хапха та çук — тăшмансене тапăнма хула уçах выртать.

вил

умирать; дохнуть. Чăвашсем. Чăвашсем, çын вилсен, тăвакан йăла. Чăвашсем çын вилсен: ача вилсен те, пысăк çын вилсен те, чунĕ тухсанах, часрах чĕрĕ çăмарта ывăтаççĕ, ăна хĕвел тухăçĕ енелле ывăтаççĕ. Вăл çăмартана ак мĕншĕн ывăтаççĕ: çăмартана, çĕмĕрлесрен хăраса, епле çепĕç тыткалаççĕ, çын чунĕ те çавăн пек çепĕç пурăнмалла çĕре кайтăр, теççĕ. Çав çăмарта пек числанса пурăнмалла пултăр, теççĕ. Унта(н) вара, çăмарта ывăтсан, вилнĕ çын кĕпине çурса кăлараççĕ; ăна ахаль, хывса илмеççĕ, умăнчен çурса, сăкман пек хываççĕ. Ăна: çынăн чунĕ пӳлĕнсе ан тăтăр, уçă çĕрте çӳретĕр, тесе, çапла хываççĕ. Унта(н) çынна çума шыв ăсма каяççĕ; унта виççĕн каяççĕ, пĕри малтан курка тытса пырат, тепĕри вăта çĕртен хуран тытса пырат, (тата) тепĕри кайран витре тытса пырат. Унтан вара çав курка çине те, хуран çине те, витре çине те, шыв тултарса килеççĕ. Вăл шыва хуранпа çакса ăшăтаççĕ те, вара çынна çума тытăнаççĕ. Ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Ăна çăваççĕ супăньпа, пĕри çуса тăрат, унти çынсем пурте пĕрерĕн-пĕрерĕн шыв яраççĕ; ăна, куркана тытса, тӳртĕн яраççĕ. Унтан, çуса пĕтерсен, вара тумлантарма тытăнаççĕ. Малтан тăхăнтараççĕ кĕпе-йĕм, унтан сăкман, пиçиххи çыхаççĕ, алса, калпак тăхăнтараççĕ те, вырттараççĕ вара; унтан пĕри тупăк тăват, пиллĕкĕн-улттăн алтма каяççĕ. Тупăк туса пĕтсен, ăна илсе кĕнĕ чух пӳртри çынсене пурне те тула кăлараççĕ, пӳрте пĕр çын та хăвармаççĕ. Тупăк хыççăн вара пурте кĕреççĕ. Вăл тупăка илсе кĕнĕ чух тула тухмасан, пӳрте юлакан вилет, тет, вара. Унта çынна тупăк çине вырттараççĕ; ăна вырттарнă чух, çынна тупăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе, суллаççĕ те, вырттараççĕ вара. Унтан, пупа илсе килсе, кĕл-тутараççĕ; пуп кĕл-туса кайсан, часрах вут хутаççĕ те, икерчĕ пĕçереççĕ, тата пĕр чăх пусаççĕ; унтан, икерчĕ пиçсен, хывса тăкаççĕ те, тупăк патне пырса, сасă кăлараççĕ: йĕп пек çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнчен кун пĕтрĕ, тесе. Çапла тусан, вара пытарма илсе каяççĕ; пытарма илсе тухиччен, кăмакара чул хĕртеççĕ, ăна вара хапхаран илсе тухсанах, çав хĕрнĕ чула вăсем хыçĕнçен ывăтаççĕ. Вăл чула: ырă усал сирĕлтĕр, кунта ан юлтăр, хăйпе пĕрлех кайтăр, тесе, ывăтаççĕ. Масар çинче, шăтăка янă чух, тупăка шăтăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе суллаççĕ те, вара шăтăка яраççĕ: ярсан малтан çĕр пуçланă чух хăпартса хунă тăприне: пил ту, пил ту, тесе пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра ишеççĕ. Тăпра ишсе таптасан, çав шăтăк умне вут чĕртеççĕ, хăйсем пурте, умлă-хыçлă тăрса, шăтăк йĕри-тавра виçĕ хут çавăрăнаççĕ; çавăрăнса çитсен: эпир сана асăнах тăрар, эсĕ пире ан асăн, теççĕ те, вара, каналла пĕртте çавăрăнса пăхмасăр, утаççĕ. Унтан, киле çитсен, алăк умăнче çав пытарма пынисем пурте пичĕсене-куçĕсене çуса кĕреççĕ. Вăсем кĕнĕ тух, пӳртрисем пурте тула тухаççĕ, вара вăсем хыççăн кĕреççĕ. Унтан вара çав çĕр пуçлакана, тупăк тăвакана пĕрер тутăр параççĕ. Хĕр-арăм вилли пулсан, пурне те пĕрер тутăр параççĕ. Çапла парсан, вара икерчĕсем те, хай пуснă чăхха та хыва-хыва çиеççĕ. Çисе тăрансан вара: хуйхăр харам пултăр, тесе, тухса каяççĕ вара. Ун чух хыçалтан ăсатма тухмаççĕ вара. Унтан вара тепĕр каç: çиччĕшне тăватпăр, тесе, пĕр сурăх пусса, тата икерччĕ пĕçерсе хываççĕ. Тата та пумилкке тăвиччен, кашни эрне-каç хывса тăкаççĕ. Пумилкке тăвас уммĕн, эрне-каç, мунчна хутаççĕ те, пур ăратнесемпех мунча кĕреççĕ. Унта çав вилнĕ çынна тухса кăшкăраççĕ: мунча кĕме кил, тесе. Мунчаран ытти çынсем тухсан, пĕри кая юлат та: вилнĕ çынна мунча çапатăп, тесе, милкĕпе лапка çине çапат. Унтан: ак сан шыв, ак милкĕсем, тесе, лапка çине шывпа милкĕсем хурса хăварат. Киле таврăнсан вара, сурăх пусаççĕ, пĕр чăхă пусаççĕ те, тата икерчĕ пĕçереççĕ. Аш пиçсен, икерчĕ пиçсен вара: сан(а) юлашки эрне-каç тăватпăр, тесе, хыва-хыва çиеççĕ вара. Çапла тусан, шăмат-каç пумилкке тăваççĕ, е тунти-каç тăваççĕ. Чăвашсем тирпейсĕр вилнĕ çынна масара чиктермеççĕ; шыва кайса вилни, çакăнса, çапса пăрахни пулат-и унта, вăсене масара чиктермеççĕ, ун пеккисене масарă чиксен, çумăр та çумаст, тырă та пулмаст, теççĕ. Ăнсăртран масара чикнĕ пулсан та, ăна вăрттăн кăларттараççĕ. Пĕлтĕр кукша Кĕркурийĕ çакăнса вилнĕ, тет; ăна çемйисем, çынна систермесĕр, пупа кĕл-тутарттарнă, тет те, масарах çикнĕ, тет. Ăна вара кайран сиссе: çумăр çумаçт тесе, масартан кăларса, çӳле урăх тĕле чикнĕ, тет. Ун пеккисене чикекен вырăн урăх тĕле тунă, унта ĕнтĕ эп астăвасса пилĕк çын чикрĕç. Çав Кукша Кĕркурийĕне масартан кăларса тикме харсăр çынсене пĕр витре эрех те виçĕ тенкĕ укçа панă, тет халăхпа. Зап. ВНО. Хĕрсĕр хирте вилмен, ывалсăр вăрманта вилмен. (Послов.). Т. М. Матв. Вилнĕ, тенине: тăвар сутма кайнă, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать: «умер», говорят: „отправился торговать солью“. N. Пĕр çын çĕрле тухнă та тула, чут хăраса вилсе кайман (чуть-чуть не умер). N. Кайран ашшĕ те вилес пулчĕ, тет. Юрк. Ашшĕ виле пуçланнине илтсен... Услыхав что умирает отец. Етрух. Чăваш вилсен, епле тирпейлесе пытарни. Чăваш вилес уммĕн хăйне кам çумаллине каласах хăварат: тупăкне кам-кам тумаллине, тата шăтăкне кам-кам чавмаллине, е малтан юратнă çынна çĕр пуçлама. Унта хай çын вилет; уна çăвакансем шыв ăсма (каяççĕ). Пĕри хуранне çĕклет, тепри витрине илет, тепри алтăрне илет; каяççĕ вара çăл вутне. Унта вара, витрипе ăсса, хуранне тултарать, тата алтăрне тултарать, вара витрипе ăсать. Пурне те тултарсан вара, çăл кутне виçĕ сĕвем çĕлем-çип (= çĕлен-çип) вĕçĕмрен чăсса (= тăсса) пăрахаççĕ; уна пăрахнă чухне калаççĕ: эй, пиллетĕр; çулĕ чипер, канăçлă пултăр; чунĕ çак çип пек тӳр çулпа канлĕ вырăна кайтăр! — Вара çав виçĕ савăчĕпе те шыв ăсса тавăрнаççĕ. Вучаххине пысăк хуран çакса, пур шыва та унта яраççĕ, ăшăтма; çăвма тытăнаççĕ. Вилĕрен кĕпине çурса хываççĕ, вара пĕри шывне ярать вилĕ çине, иккĕшĕ çăваççĕ. Çăвсан, уна таса шурă кĕпе тăхăнтараççĕ, вара тупăкне вырттараççĕ. Вара унта мĕн пур çынна 3 сĕвем çĕлем-çип параççĕ: çулĕ ăнтăр, (тесе). Вара, нумай-и, сахал-и вăхăт иртсен, чиркӳне пӳртрен илсе тухаççĕ; пӳртне пĕр çын та юлмаççĕ, пурте ăсатма кил-картине тухаççĕ. Унтан, ăсатса ярсан, каллех пурте пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ. Хĕр-арăм вилсен, кăмака умне хуран çаккине пыра-пыра пăхаççĕ: сулланмасть-и? Ĕлĕк, хăй пурăннă чуне, хуран çаккине, ир тăрсан та, каç пулсан та, уна тытман кун иртмен те-ха; мĕн тăвăпăр ĕнтĕ? Калаççĕ уна. Виле илсе тухсан, унăн чунĕ хуран çаккинчен усăнать пулать вара; вилесем уна темĕн чухлĕ йышлăн тытса тухаççĕ пулать, вара хуран çакки сулланать пулать, теççĕ. Пурте, çавна пăха-пăха тухса, килĕсене кайса пĕтеççĕ. Арçын вилсен, алăк патĕнче ярхах пулать, çав йăрхахран уснать пулать унăн чунĕ. Унтан вара çапла тата шăтăка янă чухне: ан хăра, ан хăра! теççĕ. Тăприне ярса пĕтерсен, аякка саланнине питĕ тĕплĕ пуçтараççĕ; ун тăприне лайăх пуçтармасан, хăйне пуçтарттарать, теççĕ. Вара, çапла ĕçлесе пĕтерсе, тавăрнаççĕ: калла ан çавăрăнса пăхăр, теççĕ. Калла çавăрнса пăхсан, çав çын хăй çулталăкчен вилет, теççĕ. Унтан таврăнсан, мунча кĕреççĕ. Мунчара ăш памаççĕ; çавăн ĕçне тунисем кăшĕ (= хăшĕ), астумасăр, ăшши чул çине парсан, тепри уна калать: мĕн-ма ăшши патăн? виле лери тĕнчере вĕтелеççĕ, тет, Вара вăл хăй калать: ах, астăвмарăм-çке эпĕ! Часрах пĕр курка сив шыв ăсса, алăкне чашт! сапать; вара виле вĕтеленĕ çĕртен сивĕтрĕç, тет, пулать. Çапла калаçаççĕ ваттисем. Орау. Вăсам кушака чĕррине пуçтараççи, вилнине (так!) пуçтараççи? — Ăна-кăна пăхмаççĕ, чĕррине те виллине (так!) те пуçтараççĕ. N. Ăстан вилен-ке? Макка 187. Вилнĕ çын çулĕ — нитки, бросаемые после смерти человека. Сред. Юм. Пĕрре Атăла кая парса, вилес сĕртен йолнă-ха еп (избавился от смерти); тепĕр кайсан, тôхаймастăл поль вара. Сала 71. Ача калах вилес пек макăрма пуçларĕ, тет. Зап. ВНО. Вилес карчăкпа кайăс хĕр пек (намек на сказку). Истор. Иванăн çар-пуçлăхĕ Курбский, хăй ушкăнĕпе вĕсем патне кайса, вăрçа пуçланă та, лешсем вилекеннисем вилнĕ, мĕн юлнă пеккисем вăрмана тарса пĕтнĕ. N. Вилекен хуралçă, покойный караульщик. Альш. Тата пурăнсан, старикки вилме патне çитет, тет. N. Вилме пуçтарăннă çын, умирающий. N. Вилме каян (каякан) пуйса килнĕ, пуймă каян (каякан) вилсе килнĕ, теççĕ. Юрк. Вилме-кайĕ (= вилин)! Так что же, если он умрет! Янтик. Вилнĕ çынна чĕртмелле ку! (Çĕçĕ е пуртă пит мăка пулсан çапла калаççĕ). Альш. Вилнĕ-вилмен выртат. Находится в опасном положении (больной). Ib. Вили-вилми выртат. Находится в безнадежном положении (больной). Б. Яуши. Пӳртрисем пурте вилнĕ пекех çывраççĕ, тет (спят мертвецким сном). Орау. Хĕнесе, вилнĕ пекех тунă. Хĕнесе, вилес патнех çитернĕ. Избили до полусмерти. Ядр. † Ай, çырлахах, карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ! — вилнĕ шапа куçĕпе вилнĕ сурăх кĕлетки. Юрк. Эсир вилнисемшĕн ан хуйхăрăр ĕнтĕ. Вы уж не горюйте об умерших. N. Кăмака çинче выртнă çĕртрех вилсе кайнă. Хăр. Пăль. 8. Вилсе порăнни-мĕн эсĕ çак таранччен? Ты что, мертвым, что-ли, был до сих пор? N. Мĕн тăвас тен ĕнтĕ, эсĕ: упăшку вилсе карĕ, ачу-пăчусем çук? — Мĕн тăвас тен, вилĕ тухнă йăлисене иртсерсен качча каймалла пулĕ, теп. Юрк. Хăйсем пурăннă-çемĕн вилеççĕ, пĕтеççĕ (= вилсе пыраççĕ). N. Эпĕ хам хĕрĕме çичĕ арçынна çитиччен патăм, анчах çиччĕшĕ те, ун патне кĕрсен, туй каçах (= каçех) виле-виле выртрĕç. Орау. Эсĕ вилним, ачу мĕн тунине курмастăн? Что ты, умер, что-ли, не видишь, что делает ребенок. Сред. Юм. Шыв хĕрĕнче пĕр-май ашкăнса çӳренĕшĕн шывва кайса вилме-чĕ кô! Актай. Хĕр ачи, çĕррине тăхăнсанах, вилсе выртрĕ, тет. Орау. Вилмесппех (так!) вилсе карĕ (умерла со словом: „вилместĕп“). Ib. Вилĕпин, вилеп, урама таттармасп (= таттармастăп). Якейк. Хытă çилейсен, ваттине те çамрăккине те: и-и, вилме маннă пуçна! теç (чтобы тебе околеть!). Ib. И, вилнĕ корак (или: сысна, или: сорăх, или: çын)! çана тăвимастăн! Слеп. Хăнча вилĕн-ши! (брань). Ib. Вăл вилсессĕн, виçĕ мăшăр çăпата çĕтесчĕ манăн, онтан йолсассăн! N. Виличченех чăваш чĕлхипе асапланчĕ. Якейк. Вилчĕ-вилçех! Все-таки выполнил желанне умереть! Сред. Юм. Вилет, 1) умирает, 2) очень страдает, 3) очень любит. Якейк. Апат çиса (ударение падает на слово „çиса“) вилмелле! (пища очень вкусна). СЧЧ. Эпĕ астăвасса тата пнрĕн пĕр ача чирлерĕ те, вилессе çитрĕ. Курм. Вилсе тохса карăн, йолашки санă çорта çути кăтартатпăр. Карине-малтине ан шокăшла. Эпир асăнар, эс ан асăн. Пиршĕн (-пирĕншĕн) торра кĕл-кĕле. Алан, улăм, эп аланма калам; аланмасăр ан порăн, чипер аланса порăн, чипер ĕçлесе порăн, çăпатуна ту. Халăхран ан уйăрăл, халăха ер. СПВВ. ПВ. Вилнĕ чунăмпа анчах кăласра лараттăм (трусил). N. Вилес пек (до упаду) кулаççĕ, ахăраççĕ, ташлаççĕ, сиккелеççĕ. Исп. Вилес пек ӳсĕрĕлеччен ĕçмерĕн-и? Кан. 1928, № 149. Карчăк хальхи вăхăтра вилес пекех (при смерти). N. Виç эрнерен мунча кĕтĕмĕр те, çан-çурăм канса вилнĕ пек пулчĕ (тело разомлело от бани). Туперккульос 33. Кун-каçа вилес пек (до изнеможения) кăçкăраççĕ. N. Урăх ачасем пухăнчĕç те, кулса вилеç (хохочут до упаду) ачаран. Юрк. Чăнласах та кунта пуринчен те кулса вилмелле-çке! Абаш. Конта ӳксе вилĕн! Здесь разобьешься (напр. на льду). В. Олг. Соташшăн вилеччĕ (вилеççĕ). Страшно хотят продать. Ч. С. Эпир аннепе макăрса вилетпĕр анчах (горько плачем). КАЯ. Акка урнă йăтă айĕнче макăрса вилет (так и плачет). Çĕнтерчĕ 33. Пирĕн вилмест. Вилмелле тăватпăр-и вара? || Потерять чувствительность. Альш. Нумай эрех ĕçекенĕн çăварĕ вилет, мĕн сыпнине сисми пулат. || Увянуть (о растениях). N. Паянхи вĕрипе çĕрĕк (вечор) сапман копăстасĕм чистах вилсе пĕтнĕ.

ыхлаç

искренний. Уралка. «Ыхлаç = ырă, ăшă, уçă; ыхлаç кăмăлăмпа парап (напр. о подаянии» = даю от всего сердца». См. ихлаç.

уйрăм-уççи

нечто определенное; толк, смысл (речи). Определенный ответ. См. уйрам-уçă. Орау. Уйрăм-уççине каламарĕ. Определенного не сказал. К.С. Ун уйрăм-уççи çук. У него определенного (ничего) нет. СТИК. Уйрăм-уççине пĕрте пĕлеймерĕм, темĕскер лăпăртатса ларчĕ (ничего нельзя было понять). Истор. Вĕсем тепĕр кун ирхине уйрам-уççине каласа пама пулнă.

унĕçемĕн

все больше и больше. Юрк. 46. Пупĕ унĕçемеи хăшкăрса ыйта пуçлать: балыка кӳр?! Сĕтел çине илсе кӳртсе ларт, тет. IЬ. Зб. Пӳрчĕ унĕçемĕн йăлкăша пуçлать курассине хирĕç. Как на грех, изба начинает пылать все сильнее и сильнее. Халапсем 27. Лешсем унĕçемĕн, хăраса, мĕскĕнсем, нимĕн тума пĕлмесĕр, йăлана пуçлаççĕ. Юрк. Хĕрĕ аван йĕрет пулсан, сасси те уçă пулсан, унĕçемĕн нумайтарах вĕренсе юлма тăрăшаççĕ. См. ун-çемĕн.

урпа

орпа, ячмень. Б. 13. Урпа утмăл кунта кĕрекене ларать, теççĕ. Ч. П. Уйра ларан урпа. N. † Ултă лаша кӳлсе, уя тухакан, урпа сăрисене çав ĕçет. Вишн. 64. Урпа ярса, вĕретнĕ шыв. Щ. С. Урпа çăнăхне салмалах çăнах тесе калаççĕ. Юрк. † Урпанăн сăрисем, ай, капăклă, Ф. Тимоф. Анкартине кайса, ан вучах хăми çине пĕр уçă урпа акас пулать. Унтан, пĕр чăнмесĕр, выртса çывăрас пулать. Вара урпа акакана тĕлĕкре арăм пуласси урпа вырма тăратса каять. Сред. Юм. Ôрпа йôн-тымарта ларать. Орпан пôлса çитеччин малтан кашни пĕрчине хĕрлĕ сăн кĕрет, ăна вара йонтамарланнă теççĕ. || Ячмень на глазу. Н. Седяк. Урпа пытанмалла вылянă чух пăхнăран пулать, теççĕ. Урпа куçа тухать, ăна урпапа, тăххăртан пуçласа, кутăн суса пăрахаççĕ. N. Урпа вăл çăпан пак тухать, ăна вара урпапа сăваççĕ. Изамб. Т. Куçа урпа тухсан, урпапа сăваççĕ. N. Урпа тухать, болезнь на глазу. Пшкрт. Коз’а орβа токры̆.

уç

оç, открывать, отворять; раскрывать. Ал. цв. 7. Тĕлĕнсе тăрсан-тăрсан, уçса хунă сарлака хапхаран пит аслă карташне кĕрет. О сохр. здор. Кĕпе вĕççĕнех уçса янă чӳрече умĕнче пăртак тăрсан та, нимĕн те пулмĕ. N. † Оничере тил выртать, Китай тотри витĕнсе; Киттай тотрине çил уçать, пирĕн çылăха торă каçарать. N. Ачасем ирех тăраççĕ те, каç пулачченех, шусем уçса, пĕчĕк армансем туса, выляса çӳрсççĕ. Орау. Эпĕ пынă чухне чӳречине уççа тăрачч вăл (открывая окно). Хыпар № 2, 1906. Вĕсем — хута вĕренсе тăн-пуçа уçни анчах çынна пурăнăç çулне уçса, пурăнăç йĕркине кăтартса парса, пурăнма çăмăллатнине пит хытă ăнланса илнĕ. Орау. Масар çинче, вăрăсем вилнĕ çынна пытарнă шăтăксе виçĕ шăтăка уçнă, тит. Воры раскопали три могилы. Н. Якушк. † Хăта хапхи вырăсла, сывлăшпа уçрăмăр, çавра çилпе хупрăмăр. (Свад. п.). М. Васильев. Порăкне усса калать. Лашман. Сăрлă арчан уççи кĕмĕл, уçмасăрах уçăлса тăраçке. Ай-хай, ах та миллай, хамăр савни, курмасăрах кулса тăраçке. Собр. 56°. Шыва уçса ямасăр, арман авăрмасть. (Послов.). N. † Тулса çитнĕ кӳллине уççа яма састуи çук. Тайба Т. Çӳлĕ тусем çннче çил арман, çилсем уçат вĕсен çунатне. Г. Т. Тимоф. Уçа-уçа пăхать. Перелистывает и просматривает (книгу). IЬ. Уçа-уçа пырать. Перелистывает. Сред. Юм. Лавкка усас, отпереть лавку. IЬ. Лавкка уçнă. Открыл ставку. Хыпар. № 13. 1906. Земствон пуринчен йывăр ĕçĕ вăл, ялта халăх валли кĕнеке вуламалли çурт уçасси. || Поднимать новь. Изамб. Т. Анчах çĕр сахаллине çереме уççа пĕтереççĕ. Рак. Çерем уççа вир акрăм. Изамб. Т. Ку çаранта утă пит лайăхах пулмасть, çавăнпа ăна уçса тырă акас терĕçĕ. || Открываться (кому-нибудь), т. е. открывать свои тайные помыслы. Полтава 54. Çук, эс кала чун уçса (откровенно), калла-малла, ан калаç. IЬ. Чунне уçса калаçать. || Разрешать. Хыпар № 8, 1906. Сутра пур ĕçе те, присяжныйсемпе тĕплесе пĕлсе, тĕрĕс татса уçтăр. || Поставить на ноги (в материальном отношении). Сред. Юм. Эп уçрăм она, хампа пĕрле ертсе çӳресе. Благодаря мне он поправил свою жизнь. || Разъяснить. Орау. Ĕлĕк вăл лăкăр-лăкăр анчах калаçнă, тет, нихçан сăмахне уççа (ясно, понятно) калаçаймаçчĕ, тет. IЬ. Сăмахна чипер каласа, пире ĕçе уççа пар-ха эсĕ. Скажи определенно о деле, толком. || Вырубать (лес). Череп. || Расчищать. Изамб. Т. Малтан итем варрине уçаççĕ (для молотьбы). || Освежать. Сивĕ шыв уçса ярать. Холодная водя освежает. † Альш. Шухăшласа-тĕлĕнсе ларнă чухне, ман шухăшăмсене юрă уçрĕ. || Давать отраду легкость. Тайба. Т. † Пирĕнех те хуйхăлă чĕресене юрă юрласан уçать çавсене. Кĕвĕсем. Пусма кĕпе пит пусать, хăмаç кĕпе пит уçать; тантăш тана килмесен, ĕмĕр хуйхи пит пусать; тантăш тана килсессĕн, ĕмĕр хуйха пит уçать. || Просветить. Янш.-Норв. Эсир ăна илсен (девушку в замужество за сына) вăл сирĕн куçа уçса ямалла: епле унăн таврашĕсем чечен! хăçан вăл хĕрлĕ кепесĕр çӳрени пур? Расчесать. Сборн. Кăтра çӳçлĕ çынна йăс турасăр уçас çук теççĕ. (Пословица). || Раскрыть (т. е. сделать явным). Шурăм-п. № 4. Кам вăрланă пулсан та, Микула турă уçса пар; Ишеке кайсан, çурта лартăн. Киремет, эсĕ те пулин уçса пар. Сана юсман пăтти пĕçерсе, кĕпер айне кайса, лартăп. — Сложные с «уçă» см. уçă, оçă.

уçă

оçă, открытый, открыто. Алăк уçă. Дверь отворена. N. Карташ пирĕн тавăрччĕ: тата çитменнине унтан та куптан уçăччĕ. || Просторный. Просторно. Альш. Эпирех те, тăвансем, хăнара: эпирех те кунтан кайсассăн, тĕпел сыппăр уçа юлмĕ-ши? Альш. Кунтанах та эпирех халь кайсассăн, тĕпел-сыппăр уçă та юлмĕ-ши? Альш. Çӳлĕ тусем çинче виçĕ хурăн. Пĕрне кассан, уçă та юлмĕ-ши? || Ясный, ясно, без помехи. Сир. Кăнтăр çуттинчен те уçă. N. Çурти уçă çунсан: вилнĕ çын савăнать, теççĕ; çурти теттĕм çунсан: хуйхăрать, теççĕ. N. Çак куçлăх пит уçă кăтартать. В эти очки видно ясно. Альш. Уçă калаçать. Ясно говорит, без помехи. [К.-Кушки. Уçă калаçать — говорит миролюбиво (без признаков неприязни)]. Ч. С. Çынсем пошар панче кĕрленн таçтан илтĕнет; ахаль те çĕрле сасă уçă каять. || Свободный, ясный (речь). Дм. Рост. Димитриĕн чĕлхи-çăваре пит уçă пулнă. || Свежий, свежо. Сами. 58. Ирпе уççăн çил вĕрни кăккăр тулли вăй кӳртет. N. Чӳречесене уççассăн, пӳртре уççăнах туйăнать çав (в избе, в комнате чувствуется свежесть). Хорачка. Откалатăн — оççăн тоянать. Пройдешься, и чувствуешь себя бодрее. Толст. Тинĕс енчен уçă çил вĕретчĕ. N. Пĕлĕт енчен уçă çил килсе çынсен тарне типĕтет. Скотолеч. 36. Вĕсене таса, уçă çĕрте усрама кирлĕ. Юрк. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсен, йĕпе вăрăма пырать. || Звонкий. Бигильд. Шăпчăк сасси пит уçă. Чăвай. п. Сасси уçă, вăл (он) урамра калаçнă чух, унăн сасси вун-пилĕк килĕ урлă илтĕнет. || Успешно, споро. О сохр. здор. Çапла пăртак кансан та, ĕçлеме пуçласан, унăн ĕçĕ малтанхи пекех уçă пырать. || Бодрый. Беседа чув. 5. Çук çын ачи вăл час-часах çапла пулать: чупса, кулса, выляса çӳренĕ, унăн хуйхине никам та пĕлмен, вăл ялан уçă çӳренĕ. IЬ. Керимулла халĕ чăнах те хĕпĕрте пуçларĕ, уçăрах та калаçа пуçларĕ. || Здоровый. Уçă мар, нездоровый. Ачасем уçă мар. Дети несовсем здоровы. Орау. Ачасем уçах çӳримаççĕ, халех пыраяс çук (напр., в гости). || Быстро, свободно (без принуждения). Ч. С. Утасса уçă утатчĕ (лошадь). || Приветливый, щедрый. Беседы на м. г. Çав святой çын, Евлогий пит уççине, ыррине курса, шухăшланă. Паас. Уçă çын. Икково. Ĕççе-çиме пит оçă. Очень любит пировать с гостями. || Нехлопотливый (о деле). Якейк. Хĕр-арăм ĕçе ытла кăткăс уш (уçă мар). || КС. Чипер çывăракан çын çинчен: уçă çывăрать, уççăн çывăрать, тиççĕ (спит сном. здорового человека). || Облегчение, освежение. Рак. Кăкăр уççи пĕç хушши. (Ĕне юр-варĕ). Трхбл. Чун уççи — пĕç-хушши. (Сĕт). || Ключ. Собр. Ылттăн çăра, кĕмĕл уçă; уçса пăхаяс-чĕ, уççи çук. Ч. П. Ылттăн-кăна çăра, кĕмĕл уçă. Икково. Çак çăраççия (замок) хам оçăпа уçам. Ч. С. Хĕр-çумсем вĕсене укçа памасăр уçă памаççĕ. (Свадьба). Шурăм-п. № 25. Тĕлĕкре вара арçын ачасен — хăйсен пулас арăмĕ шыв кӳме каймашкăн уçă ыйтма пырать, тет. || Замок. Н. Карм. Вĕрмеç-тумаç, киле çын кӳртмеç. (Уçă). Шорк. Оçă — замок; çăраççи — ключ. Завражн. Хампар оççи питĕртĕн-и? Заперли ты амбар на замок? IЬ. Хампар оççи çĕтертĕм (потерял ключ). Слепой. Çăраççи — замок. Кĕлет уççи, явăç уçă, тимĕр уçă — замок.

уçă котлă

бессмысленно расточительный. Сред. Юм. Уçă котлă, неуместно щедрый. IЬ. Пит уçа котлă мар-и ô? Мĕн кôрчĕ, ôна: мĕн чол, тесе, ыйтать те, çапса та пăрахать ôна; хаклă-и, хаклă мар-и ôнта, ôна пĕлмес ô. Т. М. Матв. Уçă кутра йĕм тăмасть.

уçă кăмăл

бодрость. N. Пурте пикенсе, уçă кăмăлпа ĕçлеççĕ.

уçă кăмăллă

радушный. || Ал. цв. 18. Вăл халиччен çуралнăранпа та пĕр-пĕччен апат çимен пулсан та, сĕтел хушшине уçă-кăмăллăн (преспокойно) кĕрсе ларать.

уçă лаша

бойкая лошадь. Сред. Юм. Уçă лаша — быстрая лошадь

уçа сасăлă

звонкоголосый. Альш. Пĕр-пĕр çинçе уçă сасăлă хĕр. Икково. Оçă сасла, имеющий ясный (не хриплый) голос. КС. Уçă саслă, имеющий звонкий, чистый голос.

уçă çын

добродушный, веселый человек. Сред. Юм. Пит уçă çын, веселый человек. СТИК. Уçă çын, добродушный. Ему противоположен чăкăлтăш. N. Уçă çын. Ему против. тĕксĕм çын. Шурăм-п., № 26. Пачăшки аван, уçă çын-и тен, çак пĕçерекеннине çитерĕ-ха, апат тĕлне пулнăскер, тесе шухăшлатăп.

уççи

(уçă+афф. притяж. 3-го л. п), ключ. Юрк. См. çăраççи. Ч. Н. Уççа илейĕттĕм, уççи çук. Богдашк. Айакра хăл çути курăнăть — симĕс арча уççи мар-ши çав?

уç

то же, что уçă, ывăç, горсть. Уç-лаппи кисть руки. Ямаш. Каяç-паяç тет, тата уçлаппипа тинĕсе картласа тăракан паттăра тĕл пулчĕç, тет.

уçă

(уз'ы), кисть руки. В. Олг., Пшкрт., Сохрон-й. См. ывăç, ывçă, уç. Ярьуньк. Палламан, çакна илтсен, пĕр мăн çĕклем турпас илчĕ, тет те, çул тăрăх пăрахса карĕ, тет; леш яш ача пĕр уçă пăрахса кайнă, тет.

уçланкă

(ос'лангы̆, ус'лангы̆, ус'лангы̆), полянка, поляна. СПВВ. МА. Уçланка, пыллах, ĕшне. N. Вăрмана çитсенех, пĕр уçланкăна урăх ял вăрманне кĕрсе карăмăр. Сред. Юм. Уçланкă тесе, вăрмансенче йывăç хушшисенчен уçă курнакан вырăна калаççĕ. Шабач. Сĕм (_сӧ̆_м), сĕм, сĕм вăрман, сĕм вăрманта оçланкă; оçланкăра текерлĕ, текерлĕ çури хĕп-хĕрлĕ. Сказки и пред. Чув. 22. Тавлă çĕр уййи вăрманта уçланкă пек курăнать. || Прогалина в лесу, где деревья очень редки (поляна здесь наз. çарата). Старак. || Свободное место среди деревни, где посредине стоит церковь. Альш. || Уçланкăрах çĕрте, на более или менее откытом месте (в лесу). Альш.

ут хӳри

конский хвост, хвост лошади. Волосы из хвоста лошади. Якейк. Паян ут хӳри касса сотрăм. IЬ. Ăрамра пĕр уçă ут хӳри тонрăм. IЬ. Ут хӳринчен пушă вĕç яврăм. IЬ. «Лаша хӳри» тесе каламаççĕ. Ут хӳри тĕвĕлерĕм. || Rumex hydrolapathum Huds., кобыляк. Iнненк. Чебокс. Ут-хӳри, конёвий щавель. Ягудар. Ӳт хӳри — щавель (вероятно, конёвий). Шибач. Ут хӳри кĕпçеллĕ. См. ут кăшкарĕ, анат-кас-ути.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

беглый

прил.
1. таркăн; тарнă; беглый солдат таркăн салтак
2. (син. быстрый) хăвăрт, час, йăпăрт; бросить беглый взгляд хăвăрт пăхса ил ♦ беглые гласные тухса ӳкекен уçă сасăсем (сăм., вырăс чĕлхинче: день — дня, сон — сна)

босоножки

сущ.множ.
уçă туфли, çăмăл туфли (çуллахи)

вдохнуть

глаг. сов. (ант. выдохнуть)
сывласа ил; вдохнуть свежий воздух уçă сывлăш сывласа ил

влететь

глаг. сов.
1. (ант. вылететь) вĕçсе кĕр; в открытое окно влетел воробей уçă чӳречерен çерçи вĕçсе кĕчĕ
2. (син. вбежать, ворваться) чупса кĕр, ытканса кĕр; в комнату влетели дети пӳлĕме ачасем чупса кĕчĕç
3. безл., кому (син. достаться) лек, тив; шалуну влетело от отца ашкăнчăка ашшĕнчен лекрĕ

воздух

сущ.муж.
сывлăш; свежий воздух уçă сывлăш; подняться в воздух сывлăша çĕклен ♦ поднять на воздух сирпĕнтер, аркат, взрыв ту; выйти на воздух пӳртрен тух, тула тух; нужен, как воздух нимрен ытла кирлĕ; Воздух! Сывлăшра харушлăх! (тăшман самолечĕсем килнине пĕлтерни)

ворваться

глаг. сов.
çĕмĕрсе кĕр; вăркăнса кĕр, ыткăнса кĕр; бойцы ворвались во вражеские окопы салтаксем тăшман окопĕсене ыткăнса кĕ чĕс; в окно ворвался свежий ветер чӳречерен уçă сывлăш варкăшса кĕчĕ

вразумительный

прил. (син. ясный, понятный; ант. невразумительный, неясный), вразумительно нареч.
уçăмлă, уçă, ăнланмалла; ответить вразумительно уçăмлăн хуравла

гласный

1. прил. (син. открытый), гласно нареч.
уçă, уçăмлă; уççăн; гласное судопроизводство суд ĕçĕнчи уççăнлăх

гласный

2. прил:. гласные звуки уçă сасăсем; редуцированные гласные чувашского языка чăваш чĕлхинчи вăйсăр уçă сасăсем (ă, ĕ)

голосистый

прил.
уçă сасăллă, вăйлă сасăллă; голосистый соловей уçă сасăллă шăпчăк

грунт

сущ.муж. (син. почва)
тăпра, çĕр; рыхлый грунт кăпăш тăпра; открытый грунт уçă тăпра (плёнкăпа витменни); закрытый грунт хупă тăпра (плёнкăпа, кĕленче рамăсемпе витни)

двор

сущ.муж.
1. картиш, кил карти, кил хушши; загнать скотину во двор выльăха кил картине хуса кĕрт
2. (син. усадьба, хозяйство) кил-çурт, кил; крестьянский двор хресчен кил-çурчĕ; в деревне насчитывается около ста дворов ялта çĕр киле яхăн шутланать ♦ скотный двор выльăх картишĕ; на дворе тулта, уçă сывлăшра; не ко двору пришёлся юрайман (кама та пулин)

задний

прил. (ант. передний)
кайри, хыçри, хыçалти; задние колёса телеги урапан кайри кустăрмисем ♦ дать машине задний ход машинăна каялла чакар; без задней мысли уçă кăмăлпа, улталама шутламасăр

звонкий

прил. (син. звучный, громкий; ант. глухой), звонко нареч.
янравлă, уçă; янăракан; звонкий голос уçă сасă; звонкие согласные звуки янăракан хупă сасăсем; звонко петь песню юрă шăрантар

звук

сущ.муж.
сасă; гласные звуки уçă сасăсем; согласные звуки хупă сасăсем; слышен звук шагов ура сасси илтĕнет; не слышно ни звука пĕр сас-чĕвĕ те çук

звучный

прил. (ант. глухой), звучно нареч.
янравлă, уçă саслă; звучный колокол янравлă чан

искренний

прил., искренне и искренно нареч. (син. правдивый, откровенный; ант. лживый, лукавый)
тӳрĕ, уçă; чунтан, чуна уçса; говорить искренно чуна уçса кала

йотированный

прил.
йотлă; йотованные гласные йотлă уçă сасăсем (е=й+э; ё=й+о; ю=й+у; я=й+а)

ключ

1. сущ.муж.
1. уçă, çăраççи; ключ от дверей алăк çăраççийĕ; связка ключей çăраççи çыххи
2. уçă, уçкăч; гаечный ключ гайка уçкăчĕ
3. (син. разгадка) тупсăм, тупкăч; ключ к шифру шифр тупкăчĕ ♦ ключ к успеху ăнăçлăх никĕсĕ; строить дом под ключ çурта пĕтĕмпех туса çитер

космос

сущ.муж.
космос, тĕнче уçлăхĕ; выход космонавтов в открытый космос космонавтсем уçă космоса тухни

место

сущ.сред.; множ. места
1. вырăн, çĕр, тĕл; хутлăх; открытое место уçă вырăн; положить вещь на место япалана вырăнне хур
2. (син. должность) вырăн, ĕç; вакантное место пушă вырăн (ĕçре)
3. пусăм, вырăн; занять первое место в соревновании ăмăртура пĕрремĕш вырăн йышăн
4. местами в знач. нареч. (син. кое-где) вырăн-вырăн, тĕл-тĕл; местами пройдут дожди вырăн-вырăн çумăр çуса иртет ♦ место в вагоне вагонти вырăн; сказать к месту вырăнлă кала; на местах вырăнсенче (центртан инçетре)

натура

сущ.жен.
1. (син. действительность) мĕн пурри, тавралăх, чăн пурнăç; художник рисует с натуры художник чăн пурнăçа ӳкерет
2. (син. характер) кăмăл; широкая натура уçă кăмăл

озон

сущ.муж.
озон (аслатиллĕ çумăр вăхăтĕнче пулакан уçă шăршăллă газ)

откровенный

прил. (син. искренний), откровенно нареч.
уçă, тӳрĕ, кĕрет; пытарман; откровенная ложь кĕрет суя; говорить откровенно ним пытармасăр кала ♦ говоря откровенно вводн. сл. тӳррĕн каласан, тĕрĕссипе каласан

открытка

сущ.жен.
открытка, уçă çыру; художественная открытка ӳкерчĕклĕ открытка; альбом для открыток открытка альбомĕ

открытый

прил., открыто нареч.
1. (ант. закрытый) уçă, уçса янă; открытая настежь дверь яри уçса янă алăк
2. (син. явный) уçă, тӳрĕ, кĕрет, пытарусăр; открыто высказывать свои мысли харпăр шухăшне пытармасăр кала ♦ открытая степь таса çеçен хир; открытый урок уçă урок (кăмăл тăвакансем итлемелли); открытый характер тарават кăмăл; открытый вопрос татăлман ыйту; открытое письмо уçă çыру (хаçатра пичетлени); на открытом воздухе уçă сывлăшра
глаг. сов.
1. (ант. закрыть) уç, чар, кар, уçса яр, уçса хур; открыть окно чӳрече уç; широко открыть рот çăвара карса пăрах
2. (син. задействовать) уç, хыв, пуçла, йĕркеле; открыть фирму фирма йĕркеле; открыть движение автобусов автобус çӳретме пуçла
3. уç, пĕл, туп, уçса пар, открыти ту; астрономы открыли новую звезду астрономсем çĕнĕ сçăлтăр тупнă ♦ открыть правду чăннине уçса кала; открыты новые возможности çĕнĕ майсем палăрчĕç

платформа

сущ.жен.
1. платформа (чугун çул станцийĕнче поезд патне пымалли площадка)
2. платформа (хула çывăхĕнче çӳрекен поездсем чарăнакан вырăн)
3. платформа, уçă вагон; платформы с углём кăмрак тиенĕ платформăсем
4. платформа (политика ĕçĕн тĕллевĕсем, программи); предвыборная платформа партии партин суйлав умĕнхи платформи

площадь

сущ.жен.
1. площадь (хулари уçă вырăн); Красная площадь в Москве Мускаври Хĕрлĕ площадь
2. лаптăк, лаптăкăш; измерить площадь леса вăрман лаптăкăшне виçсе пĕл ♦ посевные площади ака-суха çĕрĕсем; жилая площадь пурăнмалли вырăн, кил-çурт

прозрачный

прил., прозрачно нареч.
1. витĕр курăнакан, тăрă, янкăр; прозрачное небо ёнкăр уяр тӳпе
2. (син. явный) уçă, тӳрĕ, уçăмлă; прозрачный намёк уççăн вăлтса калани

простой

прил., просто нареч.
1. (ант. сложный) ансат, çăмăл, кăткăс мар; простой вопрос çăмăл ыйту; задача решается просто задача тупсăмĕ ансат
2. уçă кăмăлла; он человек простой вăл уçă кăмăлла çын
3. просто частица усилит. кăна, çеç; он просто не знает урока вăл урока пĕлмест кăна ♦ простой карандаш ахаль кăранташ (хури); просто так ыт ахальтен

прохладный

прил., прохладно нареч. сулхăн, уçă, сивĕрех; сегодня прохладно паян çанталăк уçă

прямой

прил., прямо нареч.
1. (ант. кривой) тӳрĕ, тикĕс, тӳррĕн, тӳрех; прямая линия тӳрĕ йĕр
2. (син. откровенный) тӳрĕ, уçă; говорить прямо тӳррĕн кала ♦ прямая речь тӳрĕ пуплев (текстра — сăнар сăмахĕсене улăштармасăр калани); прямая насмешка кĕрет мăшкăл; я прямо испугался эпĕ хăрасах ӳкрĕм

сандалии

сущ.множ.; един. сандалия жен.
сандали (кĕлесĕр уçă пушмак); ходить в сандалиях сандалипе çӳре

свежий

прил.
1. чĕрĕ, пăсăлман; çĕнĕ; свежая рыба тин тытнă пулă; свежие фрукты чĕрĕ улма-çырла
2. уçă, сулхăн, сивĕрех; свежий ветер сивĕ сил; на свежем воздухе уçă сывлăшра, тулта
3. çĕнĕ; свежий номер газеты хаçатăн çĕнĕ номерĕ
4. таса, усă курман; свежая рубашка таса кĕпе ♦ со свежими силами çĕнĕ вăйпа; на свежую голову пуç ывăниччен; по свежим следам çийĕнчех

холод

сущ.муж. (син. стужа; ант. тепло, жара)
сиве; лютый холод шартлама сивĕ; дрожать от холода сивĕпе чĕтре; в открытую дверь пахнуло холодом уçă алăкран сивĕ çапрĕ

чистый

прил., чисто нареч.
1. (ант. грязный) таса; чистая посуда таса савăт-сапа; чисто вымыть пол урайне çуса тасат
2. (син. свободный, открытый) уçă, таса; чистое небо янкăр таса тӳпе ♦ от чистого сердца чун-чĕререн, тӳрĕ кăмăлпа; чистая прибыль таса тупăш; говорить чистую правду чăннине кала

широкий

1. (ант. узкий) сарлака, анлă; широкая улица сарлака урам; человек с широкой грудью анлă кăкăрлă çын
2. (син. просторный; ант. тесный) шалпар, пысăк, анлă; пиджак широк пиншак шалпар
3. (син. массовый) йышлă, анлă; широкие слои населения халăхăн йышлă ушкăнĕсем
4. (син. обширный; ант. ограниченный) анлă, пуян; широкий кругозор анлă тавра-курăм ♦ широкая натура юмарт çын, уçă кăмăллă çын; в широком смысле слова пĕтĕмĕшле; жить на широкую ногу тулăххăн пурăн; Шире шаг! Вăрăмрах пусса утăр! (стройпа пыракансене хушни)

явный

прил. явно нареч. (син. открытый, очевидный; ант. скрытный)
уçă, кĕрет, куç кĕрет, курăмлă; явные и тайные причины кĕрет тата вăрттăн сăлтавсем; он явно лжёт вăл куç умĕнчех суять

ясный

прил., ясно нареч.
1. (син. яркий, светлый, сияющий; ант. тёмный) çутă, янкăр, уяр, уçă, таса; ясное небо таса тӳпе; ясный день янкăр уяр кун; светлый месяц çап-çутă уйăх
2. (син. чёткий, отчётливый; ант. неясный, смутный) уçăмлă, курăмлă, кĕрет; уççăн; отсюда ясно видны горы кунтан сăртсам уççăн куринаççĕ
3. уçăмлă, ăнланмалла, уйăрмалла; ясный почерк уçăмлă çыру; мне всё ясно эпĕ йăлтах ăнланатăп

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

авансцĕна

авансцена (сценăн чаршав умĕнчи уçă пайĕ).

апаш

апаш (сарлака уçă çухаллă (кĕпе).

апостроф

апостроф (уçă сасă тухса ӳкнине пĕлтерме йĕркерен çӳлерех лартакан запятой евĕрлĕ паллă: Жанна д'Арк).

ассонанс

ассонанс (1. сасăсем пĕр пек янăраса килĕшӳллĕ илтĕнни; 2. тулли мар рифма, уçă сасасем анчах рифмăланни).

весёлый

1. уçă, хавас, хаваслă, савăк, савăклă, савăнăçлă, савăнчăклă; 2. хаваслантаракан, савӑнтаракан.

вислоухий

1. усăк хăлхаллă; 2. перен. катăкрах, ухмахрах, уçă мар çын.

воздух

мн. нет сывлăш; чистый воздух уçă, таса сывлăш; спёртый воздух пăчă сывлăш; выйти подышать воздухом тухса уçăлса çӳре; перен. поднять на воздух сиктерсе яр.

вразумительный

ăнламмалла, уçă, уçăмлă; вразумительный ответ уçăмлă ответ.

разборчивый

1. тӗплӗ чухлакан, начаррине тиркекен (çын); 2. ӗнес, сӑпӑ, апата тиркекен, йӗс пыр; 3. уçă, вулама ҫӑмӑл (почерк).

чистосердечный

таса чĕреллĕ» тӳрĕ (уçă) кăмăллă (çын).

чистый

таса, тăрă (шыв); совершенно чистый тап-таса; чистый голос уçă сасă; он все принимает за чистую монету вăл мĕн каланине пурне те ĕненет.

туманный

1. тĕтреллĕ (кун); 2. перен. уçă мар, пăтранчăк, ăнланмалла мар (сăмах çаврăнăшĕ); туманная будущность паллă мар пуласлăх.

ядрёный

шултра, тутă (мăйăр), чашкăрса ларакан, сăмсана çуракан (квас) , тĕреклĕ, патвар (çын), таса, уçă (сывлăш).

ясно

1. паллă, уçă, уççăн, паллах; 2. уяр.

ясный

1. çутă, яр-çутă; 2. уяр (çанталăк); 3. уçă (сасă).

благодушный

çемçе кăмăллă, уçă, кӳнĕ, кӳнлĕ (çын).

бородка

пĕчĕк, кĕске сухал; бородка ключа уçă качи, уçă чĕми, уçă çекли; бородка топора пуртă кĕли.

брешь

ж. 1. крепость стенинчи тăшман пенипе пулнă шăтăк, уçă; 2. перен. çитменлĕх.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

амфитеатр

м. амфитеатр (1. авалхи грексен тата римлянсен цирк евĕрлĕ уçă театрĕ; 2. хальхи театрсенче партер хыçĕнчи креслăсем).

апостроф

м. апостроф (уçă сассăн палли тухса ӳкнине пĕлтерекен, йĕркерен çӳлерех лартакан запятой евĕрлĕ паллă, сам. Жанна д'Арк).

ассонанс

м. лит. ассонанс (тулли мар рифма, уçă сасăсем анчах рифмăланни).

аэрарий

м. аэрари (уçă сывлăшра ларса пиçĕхмелли вырăн).

беглый

прил. 1. уст. (убежавший) таркăн; 2. (быстрый) хăвăрт, ирĕклĕ, чарăнусăр; беглое чтение хăвăрт вулани; 3. (поверхностный) çиелтен, кăшт çеç, хăвăрт; кинуть беглый взгляд хăвăрт пăхса ил; 4. в знач. сущ. беглый м., беглая ж. уст. таркăн; ◇ беглые гласные лингв. тухса ӳкекен уçă сасăсем; беглый огонь воен. час-час персе тăни.

бесхитростный

прил. 1. уçă, тӳрĕ, хайласăр, чеелĕхсĕр; бесхитростный человек уçă (е чеелĕхсĕр) çын; 2. (незамысловатый) ансат, хивресĕр; бесхитростный рассказ ансат калав.

босоножки

мн. (ед. босоножка ж.) босоножки (çулла тăхăнмалли уçă туфли).

бубен

м. бубен (хăнкăрмаллă уçă параппан).

ветер

м. çил; свежий ветер уçă çил; ◇ бросать слова на ветер шухăшламасăр калаç; у него ветер в голове çăмăлттай çын вăл, унăн пуçĕнче çил вылять; держать нос по ветру яланах вăйлисем майлă пулма тăрăш, çил ăçталла — унталла сулăн; ищи ветра в поле уйра çил хăвала.

воздух

м. 1. сывлăш; свежий воздух уçă сывлăш; сырой воздух чĕрĕ сывлăш; 2. (пространство над землёй) тӳпе, пĕлĕт, сывлăш; стая шумно поднялась в воздух кайăк кĕтĕвĕ шавлăн пĕлĕтелле çĕкленчĕ; ◇ на открытом воздухе уçă сывлăшра; на вольном воздухе 1) (вне помещения) тулта; 2) (вне города) хула тулашĕнче; носиться в воздухе палăр, сисĕн; бывать на воздухе уçăлса çӳре; выйти на воздух уçăлма тух.

вразумительный

прил. уçă, уçăмлă, ăнланмалла; вразумительный ответ уçăмлă ответ; вразумительное объяснение уçăмлă ăнлантару, уçăмлăн ăнлантарни.

вскрыть

сов. что 1. (распечатать, открыть) уç; вскрыть письмо çырăва уç; вскрыть сейф сейф уç (çĕмĕрсе е уçă юраттарса); 2. перен. (обнаружить, выявить) палăрт, кăтарт, туп; вскрыть недостатки в работе ĕçри çитменлĕхсене палăрт; вскрыть недостачу растрата туп; 3. (анатомировать, разрезать) кас; вскрыть труп вилĕ кас; вскрыть нарыв шыçă кас.

вынести

сов. 1. кого-что илсе тух, кăлар, йăтса тух, йăтса (е çĕклесе) кăлар; вынести мебель из комнаты сĕтел-пукана пӳлĕмрен кăлар; вынести на продажу сутма илсе тух; 2. что (предложить для обсуждения) тăрат, ларт; вынести вопрос на собрание ыйтăва пухура сӳтсе явма ларт; 3. кого-что (унести, умчать куда-л.) илсе тух (е кăлар), вĕçтерсе тух (е кăлар); лошади вынесли сани на дорогу лашасем çунана çул çине илсе тухрĕç; 4. кого-что (выбросить течением и т. п.) кăларса пăрах, çĕклесе кăлар; юхтарса кай; волна вынесла плот на берег хум сулла çырана кăларса пăрахрĕ; лодку вынесло течением в открытое море юхăм кимме уçă тинĕсе юхтарса кайрĕ; 5. что (извлечь из чего-л.) туян, пыр (пĕр-пĕр шухăш е туйăм патне); вынести убеждение çирĕп шухăш тыт; вынести хорошее впечатление о ком-чём-л. кăмăла кай (кам е мĕн те пулин); 6. что (выставить вперёд) çĕкле, тăс, кăнтар; вынести правую руку сылтăм алла малалла тăс; 7. что (перенести) чăт, тӳс, чăтса (е тӳссе) ирттер; 8. что йышăн (пĕр-пĕр ĕç тума); вынести решение решени йышăн; вынести благодарность тав ту; ◇ вынести на своих плечах пĕтĕмпех хăвăн çине ил.

гласный

прил. лингв, уçă; гласный звук уçă сасă.

гласный

прил. (открытый) уçă, кĕрет, пĕлтерсе, пытармасăр; гласный суд кĕрет сут.

голосистый

прил. уçă сасăллă, янăравлă, вăйлă сасăллă; голосистая гармонь янра саслă купăс.

декольте

с. нескл. декольте (кăкăрпа çурăм, май курăнмалла пултăр тесе хĕрарам платйине сарлака уçă хăварса çĕлени).

дифтонг

м. дифтонг (икĕ уçă сасă пĕр сыпăка пĕрлешни).

долгий

прил. 1. вăрăм, вăрах, чылай, нумай; долгое ожидание чылайччен кĕтни; долгая жизнь вăрăм ĕмĕр; 2. уст. (длинный) вăрăм; долгий путь вăрăм çул; 3. лингв. вăрăм; долгий гласный вăрăм уçă сасă; откладывать в долгий ящик вăраха яр, ĕçе вăрăма яр; долгая песня вăрăма тăсăлса йăлăхтаракан ĕç.

доступ

м. 1. (место подхода; проход) пымалли вырăн, кĕрсе тухмалли вырăн, çул; доступ к машинам машинăсем патне пымалли вырăн; 2. (допуск) кĕме пултарни, пырса кĕме май пурри; право доступа кемĕ ирĕк пурри; 3. (возможность проникновения) пырса кĕни, кĕме пултарни; доступ свежего воздуха уçă сывлăш кĕни.

доступный

прил. 1. юрăхлă, майлă; местность, доступная для проезда на грузовиках грузовиксемпе çӳреме юрăхлă вырăн; 2. (понятный) ăнланмалла, ансат; эта книга доступна всем ку кĕнеке пурне те ăнланмалла; 3. (открытый для всех) уçă; наука доступна широким массам трудящихся наука ĕççыннисен сарлака массисемшĕн уçă; 4. (о человеке) ырă кăмăллă, мăнаçлă мар, танлă мар; 5. (о ценах) юрăхлă, майлă, йӳнейлĕ; по доступным ценам юрăхлă хакпа.

дохнуть

сов. 1. однокр. разг. сывла, сывласа кăлар, сывлăш çавăрса яр; дохнуть свежим воздухом уçă сывлăшпа сывла; 2. (подуть) вĕрсе ил (е яр); дохнул слабый ветерок йăваш çил вĕрсе илчĕ; ◇ дохнуть негде (или нельзя) сывлама та çук, питĕ тăвăр; дохнуть некогда вăхăт çук.

душа

ж. 1. филос. (нематериальное начало) чун; душа и тело чунпа ӳт-пӳ; 2. (свойство характера) чун, кăмăл, чĕре; добрая душа ырă чунлă çын; 3. (чувство; темперамент) чун, чĕре; петь с душой чĕререн юрла; 4. перен. (вдохновитель, организатор) чун; он душа этого колхоза вăл çак колхозăн чунĕ; 5. разг. (человек — при указании количества) чун, çын; на улице ни души урамра пĕр чун та (е çын та) çук; 6. (единица населения) çын, ят; на душу населения пĕр çын (е ят) пуçне; 7. разг. (обращение) чунăм; душа моя чунăмçăм; ◇ в душе ăшра; по душам говорить чĕререн (е чуна уçса) калаç; вымотать всю душу чуна кăлар (е ил); заячья душа мулкач чунĕ, чăх чĕри; от всей души пĕтĕм чунтан, чĕререн; жить душа в душу чунтан-вартан килĕштерсе пурăн; не чаять души в ком-л. пĕтĕм чун-черепе сав (е юрат); отвести душу чуна пусар; душа не лежит к кому-чему-л. чун туртмасть; душа ушла в пятки сехре хăпрĕ; стоять над душой чуна ил; по душе кăмăла каять; он кривит душой вăл тӳрĕ çын мар; сколько душе угодно ытлашшипех; вложить душу в работу чунна хурса ĕçле; за душой нет ни гроша манăн пĕр пус та çук; душа нараспашку питĕ уçă çын, уçă чунлă çын; чужая душа — потёмки посл. соотв. çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар (букв. внутренность человека нельзя вывернуть, она не рукав шубы).

звонкий

прил. янравлă, уçă; вăйлă, хытă; звонкая песня янравлă юрă; звонкий голос уçă сасă; звонкий лай собаки йытă хыттăн вĕрни; ◇ звонкие согласные лингв. янăракан хупă сасăсем; звонкая монета тимĕр укçа.

звонкоголбсый

прил. уçă саслă.

звук

м. сасă, сас; звук шагов ура сасси; звук голоса калаçнă сасă; скорость звука физ. сасă хăвăртлăхĕ; гласные звуки лингв. уçă сасăсем; музыкальный звук музыка сасси; ◇ пустой звук пуш сăмах; ни звука шăпăрт; пĕр сас-чĕвĕ çук.

звучный

прил. янравлă (е янăравлă), уçă; вăйлă, хытă; звучныи голос уçă сасă; звучныи колокольчик шăнкăр-шăнкăр шăнкăрав.

зеленый

прил. 1. симĕс, ешĕл; зеленая краска симĕс сăрă; 2. разг. (бледный) шуранка, кăвак (пит-куç); 3. (поросший растительностью) ешĕл тăхăннă, симĕс тумлă, курăклă; зеленая дорожка курăклă çул; 4. (состоящий из свежей зелени) симĕс, ешĕл; зеленый корм симĕс апат; зеленые щи симĕс яшка; 5. (недозрелый — о фруктах, злаках) симĕс, пиçмен, пулса çитмен, тутă кĕмен; зеленое яблоко тутă кĕмен панулми; 6. перен. (очень юный) симĕс, çитĕнсе çитеймен; ты ещё зелен эсĕ халь симĕсрех-ха; ◇ зеленая скука (или тоска) чăтма çук тунсăх; зеленая улица уçă çул; зеленый конвейер симĕс (е ешĕл) конвейер; зеленые насаждения лартнă йывăç-курăк; зеленый горошек симĕс пăрçа; зеленый чай симĕс чей.

зияние

с. лингв. уçă сасăсен юнашарлăхĕ, уçă сасăсем юнашар килни (икĕ сăмах хушшинче).

искренний

прил. тӳрĕ, уçă, таса, чăн; искренний человек турĕ кăмăллă çын; искреннее чувство таса туйăм.

искренность

ж. тӳрĕлĕх, уçă (е таса) кăмăллăх, чăнлăх.

камин

м. камин (уçă кăмака).

ключ

м. 1. уçă; ключ от замка çăра уççи, çăраççи; ключ от квартиры хваттер уççи; гаечный ключ гайка уççи, гайка пăрмалли уçă; 2. муз. ключ; скрипичный ключ сĕрме купăс ключĕ; басовый ключ бас ключĕ; 3. спец. уçă, паллă (шифрлă çырăва вуламалли); 4. перен. (к чему) май; ключ к разгадке тайны вăрттăнлăха пĕлмелли май.

ключевой

прил. 1. уçă ⸗ĕ [⸗и], çăраççи ⸗ĕ [⸗и]; уçăллă, çăраççиллĕ; ключевое отверстие çăраççи шăтăкĕ; часы с ключевым заводом çăраççиллĕ сехет; 2. воен. тĕп; ключевая позиция тĕп позици.

краткий

прил. в разн. знач. кĕске; (о дороге) тӳрĕ; краткая встреча кĕске тĕлпулу; краткий путь тӳрĕ çул; краткие гласные лингв. кĕске уçă сасăсем.

лёгкий

прил. 1. çăмăл; лёгкая ноша çăмăл çĕклем; 2. (мало греющий) çӳхе: лёгкое пальто çӳхе пальто; 3. (нетрудный) ансат, çăмăл; лёгкая задача çăмăл задача; 4. (незначительный, слабый) çăмăл, йăваш; лёгкое наказание çăмăл наказани; лёгкий ветерок йăваш çил; 5. (поверхностный, легкомысленный) çăмăл, çăмăлттайла; лёгкие нравы çăмăлттайла йăласем; 6. (уживчивый) уçă, килĕшӳллĕ, килĕштерекен; лёгкий характер уçă кăмăл; 7. (ловкий, изящный — о движениях и т. п.) çăмăл, илĕртӳллĕ; ◇ лёгкая артиллерия çăмăл артиллери; лёгкая атлетика çăмăл атлетика; лёгкая индустрия çăмăл индустри; лёгкая кавалерия çăмăл кавалери; лёгкая рука у кого-л. алли çăмăл; лёгкая пища çăмăл апат; лёгок на помине сăмах тĕлнех çитнĕ çын; с лёгким паром! ăшши сиплĕ пултăр! (мунча кĕрсе тухнă çынна сывлăх сунни); с лёгким сердцем ним шухăшламасăр, пĕр хăрамасăр.

ломиться

несов. 1. (распадаться на части, куски) хуçăл, çĕмĕрĕл, катăл, ван; 2. (быть переполненным) тул, тулса лар; театр ломился от публики театра халăх лăк тулнă; 3. (гнуться под тяжестью) авăн, авăнса ан; 4. разг. (идти напролом) çĕмĕрсе кĕр; ломиться в дверь алăк çĕмĕрсе кĕр; ◇ ломиться в открытую дверь уçă алăка çĕмĕрсе кĕр.

лоно

с. уст. чĕрçи; вар, кăкăр; ◇ на лоне природы уçă сывлăшра.

море

с. тинĕс; открытое море уçă тинĕс; выйти в море тинĕсе тух; ◇ море слёз и крови куççульпе юн тинĕсĕ; ждать у моря погоды пулмасса ĕмĕтлен (е кĕт); море по колено см. колено.

мутный

прил. 1. (о жидкостях) пăтранчăк, таса мар, тăрă мар; мутная вода пăтранчăк шыв; 2. тĕксĕм, тĕтреллĕ; мутное зеркало тĕксĕм тĕкĕр; мутное небо тĕтрелле пĕлĕт; 3. перен. пăтранчăк, уçă мар; с мутной головой пăтранчăк ăс-пуçпа.

непосредственный

прил. 1. тӳрĕ, тӳрĕрен тӳрĕ; непосредственный начальник тӳрĕрен тӳрĕ начальник; 2. (естественный, непринуждённый) тӳрĕ, уçă; непосредственный человек уçă çын.

неприкрытый

прил. 1. (не закрытый плотно) тачах хупман, хупсах лартман; 2. (не имеющий покрова) витĕсĕр, хупламан, пĕртте витмен, уçă; 3. перен. (беззащитный) хӳтĕсĕр; неприкрытые фланги хӳтĕлемен флангсем; 4. перен. (очевидный) кĕрет (ĕн), яр уçă, пытарман; неприкрытая ложь кĕретĕнех суйни.

неуловимый

прил. 1. тытма çук, тытайми; 2. перен. (еле заметный) паллă (е уçă) мар, кăшт çеç палăракан.

нечёткий

прил. 1. (неотчётливый) уçă (е уçăмлă, палăрмалла) мар; нечёткий почерк уçă мар почерк; 2. (неточный; неорганизованный) йĕркеллĕ (е кал-кал) мар; нечёткая работа лайăх йĕркелемен ĕç.

неясность

ж. уçă марри, паллă марри, паллăмарлăх.

неясный

прил. уçă (е паллă) мар; 2. (неопределённый) ăнланайми, ăнланма йывăр; неясная мысль ăнланма йывăр шухăш.

ночевать

сов. и несов. çĕр вырт (е кăç, çĕрле); ночевать под открытым небом уçă вырăнта çĕр каç.

обнажённый

прил. 1. (оголённый) уçă, çара, çарамасланнă; 2. (без растительности, без листвы и т. п.) çара; обнажённые деревья çара йывăçсем; обнажённая степь çара çеçенхир; 3. перен. (откровенный) уçă, уçăран уçă; 4. (лежащий на поверхности) çиелте (е курăнса) выртакан, çара выртакан.

оголить

сов. 1. кого-что (снять, обнажить) çарамаслантар, хыв; 2. что (лишить листвы и т. п.) çаралтар, çаратса хăвар, шаллат; ветер оголил деревья çил йывăçсене çаратса хăварнă; 3. что (лишить наружного покрова) висте, вистесе ил, çарат; оголить провод провода çарат; 4. что (вынуть из ножен) кăлар (йĕннинчен); 5. что, воен. уç, усахăвар; оголить фланг фланга уçă хăвар.

определённый

прил. 1. (твёрдо установленный) паллă, уçă, татăклă, витĕр; определённый срок паллă срок; 2. (некоторый, тот или иной) хăш-пĕр, хăш; в определённых случаях хăш-пĕр чухне.

откровенный

прил. 1. (искренний) уçă, пытарман, чăн-чăн; откровенный разговор ним пытармасăр калаçни; 2. (открытый) кĕрет, куçкĕрет, уççăн курăнса тăракан; откровенный обман куçкĕрет улталани.

открытка

ж. открытка, уçă çыру.

открытый

прил. 1. (раскрытый) уçă; открытая дверь уçă алăк; 2. (доступный взору) уçă; открытая местность уçă вырăн; 3. (без прикрытия) уçă, витмен; открытая платформа уçă платформа; 4. (прямой, явный) кĕрет, тӳрĕ, куçа-куçăн; открытая борьба тӳррĕмĕнех кĕрешни; 5. (искренний) тӳрĕ чунлă, уçă кăмăллă; человек с открытой душой тӳрĕ чунлă çын; 6. спец. (наземный, наружный): открытая выработка ископаемых çĕр айĕнчи пуянлăхсене çиелтен кăларни (шахта тумасăр); ◇ открытое письмо 1) çыру, открытка; 2) уçă çыру (хаçат-журнал урлă çырни); ломиться в открытую дверь см. дверь; на открытом воздухе см. воздух; открытое голосование уççăн сасăлани; открытый вопрос татман ыйту; открытая рана тӳрленсе çитмен суран; открытый слог лингв. уçă сыпăк; под открытым небом тултă, уçă сывлăшра.

отчётливый

прил. 1. уçă, уçă илтĕнекен, таса; отчётливое произношение уççăн калани; 2. (о рисунке) лайăх палăракан; 3. (ясный, точный) тĕрĕс, уçă.

отъ

пристава; ăна йотлă уçă сасăсене палăртакан «е», «о», «я» саспаллисем умĕн от⸗ приставка вырăнне çыраççĕ: отъехать кай, хускалса кай.

очевидно

1. нареч. уçă, уççăн, кĕрет(ĕн), яр уçă; 2. в знач. сказ. безл. уççăн (е кĕрет) курăнать, паллă; это для всех очевидно ку пуриншĕн те паллă; 3. в знач. вводн. сл. ахăр, ахăртнех, тен, шет, курăнать, ⸗тăр [⸗тĕр]; очевидно, он не приедет вăл килмест курăнать.

пикантный

прил. 1. (о пище) уçă, кăвасак; пикантная приправа уçă юрма; 2. (возбуждающий острый интерес) кăсăк, интереслĕ; пикантная новость интереслĕ хыпар; 3. (не вполне пристойный) намăсрах, вăрттăнрах; пикантный анекдот намăсрах анекдот; 4. (соблазнительный) астаруллă, илĕртӳллĕ.

платформа

ж. 1. ж.-д. (перрон, высокая площадка) платформа; станционная платформа станци платформи; 2. ж.-д. (открытый вагон) платформа (уçă вагон); 3. перен. платформа; политическая платформа политикăлла платформа.

полугласный

прил. лингв. çурма уçă сасă.

полуоткрытый

прил. çурри уçă, çурма уçă.

полураскрытый

прил. çурма уçă, çурри уçă.

привольный

прил. 1. (о местности) ирĕк(лĕ), анлă, уçă; привольная степь ирĕк çеçенхир; 2. (об условиях жизни) ирĕк(лĕ), рехет(лĕ); привольное житьё ирĕклĕ пурнăç.

приток

м. 1. кĕрсе (е килсе, пырса, юхса) тулни, хушăнни, пухăнни; приток свежего воздуха уçă сывлăш кĕрсе тăни; 2. перен. (усиление, подъём) хушăнни, ӳсни, пырса (е килсе) кĕни; приток энергии вăй-хăват хушăнни; 3. геогр. турат, юпа; приток реки юханшыв юппи.

приятно

нареч. 1. кăмăллă, ырă, евĕклĕ, тутлăн; приятно смотреть пăхма кăмăллă; приятно дует свежий ветер уçă çил вăшăл-вăшăл вĕрет; 2. в знач. сказ. безл. ырă, рехет; добрую весть и слушать приятно ыр хыпара итлеме те ырă.

проветриться

сов. 1. уçăл, тасал; комната уже проветрилась пӳлĕм уçăлчĕ ĕнтĕ; 2. (побыть на свежем воздухе) уçăлса çӳре, уçă сывлăша тух; 3. перен. разг. (развлечься) уçăл, кăмăла уç.

прогуляться

сов. çӳре, уçăл, уçăлса (е уткаласа, тухса) çӳре; прогуляться на свежем воздухе полезно уçă сывлăшра уçăлса çӳрени усăллă.

продержать

сов. 1. кого-что, в разн. знач. тыт, тытса тар (е усра), ⸗са [⸗се] тăр; продержать окно открытым чӳречене уçă тыт; продержать письмо у себя çырăва ху патăнта тытса тăр; продержать в больнице больницăра тытса усра; 2. кого (прокормить) тыт, тăрантса усра; продержать скотину всю зиму выльăха хĕл каçар.

пролёт

м. (открытое пространство) ана, хушă, уçă, пушă вырăн; пролёт ворот хапха ани; 2. (промежуток, расстояние) тăрăх, сыпă; пролёт забора хӳме сыппи.

простодушный

прил. юмарт, айван, уçă кăмăллă, чеелĕхсĕр, тӳрĕ; простодушный ответ тӳррипе хуравлани.

прохладительный

прил. уçă, уçăлтаракан, ăша кантаракан; прохладительные напитки ăша кантаракан шывсем.

прохладно

нареч. в знач. сказ. безл. 1.(о погоде) уçă, сулхăн, сивĕрех; на дворе довольно прохладно тулта самаях сулхăн; стало прохладно çанталăк сулхăнланчĕ; 2. (об ощущении холода) уçăрах, сулхăнрах, сивĕрех; мне прохладно в этом пальто ку пальтопа мана сивĕрех; 3. перен. (об отношении) кăмăллах мар, сиввĕнрех.

прохладный

прил. 1. сулхăн, уçă, сивĕрех; прохладный день сулхăн кун; прохладная вода сивĕрех шыв; становиться прохладным сулхăнлан; 2. перен. сивĕ(рех), кăмăлсăр (тарах); их отношения стали прохладными вĕсем пĕр-пĕринчен кăшт сивĕнчĕç.

прямой

прил. 1. (ровный) тӳрĕ, тикĕс, яштак(а), йăрăç; (о дереве) шулака; (о носе) тӳрткен, пукле; прямая линия туп-тӳрĕ йĕр; прямая дорога тӳрĕ çул, пӳкле çул; 2. (не вьющийся — о волосах) йăшăркка (çӳç, çăм); 3. (непосредственно связывающий) тӳрĕ, тӳрех, тӳррĕнех; поезд прямого сообщения çул вĕçне çитиех каякан поезд; говорить по прямому проводу телефонпа тӳррĕнех калаç; 4. (непосредственный) тӳрĕ; прямые выборы тӳрĕ суйлав; 5. (откровенный) тӳрĕ; уçă; прямой человек тӳрĕ çын; 6. (явный) кĕретех, чăннипе, чăн-чăн; прямой обман чăн-чăн суя; 7. в знач. сущ. прямая ж. мат. тӳрĕ йĕр; прямое значение слова или прямый смысл слова сăмахăн тӳрĕ пĕлтерĕшĕ; прямая дорога или прямой путь чи кĕске (е тӳрĕ) çул (пĕр-пĕр ĕç тумалли); прямая речь грам. урăх çын сăмахĕ, тӳрĕ пуплев; прямое дополнение грам. тӳрĕ дополнени; прямый угол мат. тӳрĕ кĕтес; прямый наследник тĕпкĕч, еткер тивекенни; прямая кишка анат. кутана; одежда прямого покроя тӳрĕ пилĕклĕ тумтир.

публичный

прил. 1. уçă, халăх умĕнче (е валли) тунă; публичный доклад халăх валли тунă доклад; 2. уст. (открытый для широкого посещения, обозрения и т. п.) халăх ⸗ĕ [⸗и]; публичная библиотека халăх библиотеки; ◇ публичный дом проституци çурчĕ.

радушный

прил. вашават, тарават, ырă кăмăллă, уçă, явăк; радушный приём вашават йышăну; радушный хозяин тарават хуçа.

разборчивый

прил. 1. (требовательный в еде и питье) тиркевлĕ, ĕнес; 2. (чёткий) уçă, уçăмлă, çăмăл (вулама); разборчивый почерк уçăмлă çырни.

разводной

прил. 1. сармалли, пăрмалли; разводной ключ сармалли уçă; 2. уйрăлса каякан, уçăлакан; разводной мост уçăлакан кĕпер.

разделяться

несов. 1. см. href='/s/разделиться'>разделиться; 2. (делиться) пайлан, уйрăл, валеçĕн; звуки разделяются на гласные и согласные сасăсем уçă тата хупă сасăсем çине пайланаççĕ.

раствор

м. (отверстие) сулăм, уçă; раствор двери алăк сулăмĕ.

редуцированный

прил. лингв. редукциленнĕ, вăйсăрланнă; редуцированные гласные звуки редукциленнĕ уçă сасăсем.

рубаха

ж. см. рубашка;◇ рубаха-парень уçă кăмăллă çын.

свежееть

ж. 1. çĕнĕлĕх, чĕрĕлĕх, уççи, чĕрри, çĕнни; свежееть цветов чечек чĕрĕлĕхĕ; 2. (прохлада) уçă (е таса) сывлăш; 3. (здоровый вид) сывă (е таса) курăнни; не первой свежеети 1) чĕрĕ мар, çĕнĕ мар; 2) перен. шутл. çамрăках мар.

свежий

прил. 1. (о продуктах) çĕнĕ; пăсăлман, лайăх; свежее яйцо çĕнĕ çăмарта; свежее молоко тин сунă сĕт; 2. (не подвергшийся обработке) чĕрĕ; симĕс; тутлă; свежая капуста тутлă купăста; свежие огурцы чĕрĕ хăяр; 3. (не использованный) çĕнĕ; свежий чай çĕнĕ чей; 4. (чистый, не загрязнённый) таса; свежее бельё таса кĕпе-йĕм; 5. перен. (восстановленный отдыхом, сном) çĕнĕ, каннă; 6. (прохладный) сивĕ, уçă (сывлăш); 7. мор. (сильный — о ветре, волне) вăйлă; 8. (хорошо сохранившийся) сывă, таса, илемлĕ; çамрăк; свежее лицо сывă сăн-пит; 9. (новый) çĕнĕ; свежая газета çĕнĕ хаçат; ◇ на свежую память манăçа тухиччен, асратытнă чух.

серебристый

прил. 1. кĕмĕл.., кĕмел тĕслĕ; серебристый ландыш кĕмĕл ландыш; серебристая роса кĕмĕл сывлăм; 2. (о голосе, смехе) уçă, янравлă; ◇ серебристый тополь шур тополь; серебристая ива кĕмĕл çӳçе; серебристый кролик кĕмĕл тĕслĕ кролик.

серебряный

прил. 1. кĕмĕл.., кĕмĕл ⸗ĕ [⸗и]; серебряный слиток кĕмĕл катăкĕ; серебряные часы кĕмĕл сехет; 2. (блестяще белый) кĕмĕл тĕслĕ, кĕмĕл, шурă; серебряная седина шурă çӳç; 3. (о голосе) уçă, янравлă, шăнкăрав пек (сасă); ◇ серебряная свадьба кĕмĕл туй (мăшăрланнăранпа çирĕм пилĕк çул çитни); серебряный блеск кĕмĕллĕ-кӳкĕртлĕ руда.

соединительный

прил. 1. пĕрлештерекен, çыхăнтаракан, сыпăнтаракан; соединённые пути çыхăнтаракан çулсем; 2. лингв. сыпăнтаракан; соединительные гласные сыпăнтаракан уçă сасăсем; соединительные союзы грам. сыпăнтаракан союзсем.

узкий

прил. 1. (не широкий) ансăр, хĕсĕк, тăвăр; узкая улица ансăр урам; узкие рукава тăвăр çанă; 2. перен. пĕчĕк; йышлă мар, сахал йышлă; узкое совещание пĕчĕк (е сахал) йышлă канашлу; 3. перен. (ограниченный) ансăр; узкая специальность ансăр специальность; 4. лингв. ансăр; узкие гласные ансăр уçă сасăсем; ◇ узкое место хĕсĕк вырăн, çитменлĕх; узкий круг друзей çывăх юлташсем.

холодок

м. разг. сивĕ, сулхăн, уçă; утренний холодок ирхи сулхăн; сидеть в холодке сулхăнра лар; 2. перен. сивĕ, сулхăн; отвечать с холодком сиввĕнрех тавăр; в отношениях между ними появился холодок вĕсем пĕр-пĕринчен сивĕнме пуçларĕç; работать с холодком ӳрĕк-сӳрĕк ĕçле.

хорошо

нареч. 1. лайăх, аван, ыррăн, селĕм, хӳхĕм; хорошо жить аван пурăн; 2. в знач. сказ. безл. лайăх, аван, ырă, хӳхĕм, селĕм; хорошо на свежем воздухе уçă сывлăшра ытла та ырă; хорошо жить с друзьями туссемпе пурăнма лайăх; 3. в знач. утв. частицы (да, согласен, ладно) юрĕ, юрать; хорошо, я согласен юрать, эпĕ килĕшетĕп; 4. в знач. частицы (при угрозе) юрĕ, юрать (кайран курăн-ха, астăвăн-ха).

чёткий

прил. 1. (отчётливый) уçăмлă, уçă; уççăн курăнакан, лайăх йĕрлĕ; чёткий почерк уçăмлă почерк; 2. (точный, хорошо организованный) лайăх йĕркеленĕ; чёткая организация работы ĕçе лайăх йĕркелени.

чистосердечный

прил. таса чĕреллĕ, турĕ (е уçă) кăмăллă, таса, чăн; чистосердечное признание таса чĕререн йышăнни; чистосердечный человек тӳрĕ кăмăллă çын.

чистый

прил. 1. (опрятный) таса, тирпейлĕ; чистая посуда таса савăт; чистая комната тирпейлĕ пӳлĕм; 2. (аккуратный, умелый) тирпейлĕ, пултаруллă; чистая работа тирпейлĕ ĕç; 3. (без примеси) таса, тăрă, хутăшсăр; чистое золото таса ылтăн; чистая вода тăрă шыв; чистый спирт таса спирт; 4. (о воздухе) таса; 5. (отчётливый, ясный) уçă, уçăмлă; чистый голос уçă сасă; 6. перен. (честный, безупречный) тӳрĕ, тĕрĕс, таса, айăпсăр, ултавсăр; чистые побуждения таса шухăш-кăмăл; 7. разг. (совершенный, самый настоящий) шăп, чи; чистое совпадение шăп тĕл пулни; чистая правда чи тĕрĕсси; ◇ на чистом воздухе уçă сывлăшра; принимать за чистую монету мĕн каланине пурне те ĕнен; в чистом поле таса уйра; вывести на чистую воду тăрă шыв çине кăлар (ултава); от чистого сердца таса чĕререн.

щедрость

ж. 1. ырăлăх, уçă кăмăллăх, тараватлăх, хĕрхенменни (укçа-тенкĕ); 2. пуянлăх, тулăх пулни (мĕн те пулин) щедрость осени кĕр мăнтăрĕ.

щедрый

прил. 1. (не скупой) уçă кăмăллă, ырă, тарават, хĕрхенмен (укçа-тенкĕ т. ыт. те); щедрый человек ырă çын; щедрый на похвалы мухтама юратакан; 2. (обильный чем-л.) пуян, тулăх, тулли; щедрая природа пуян çутçанталăк; щедрый подарок хаклă парне; ◇ щедрою рукою хĕрхенмесĕр, туллин.

явный

прил. 1. (открытый) кĕрет, уçă, курăнакан, куç умĕнчи; 2. (совершенно очевидный) паллă, уççăнах палăракан, (куç)кĕрет; явная ложь куçкĕретех суйни.

ядрёный

прил. 1. разг. (хорошего качества) тулли, тĕш(ĕ).., çирĕп, лайăх; ядрёные орёхи тĕш мăйăр; 2. (здоровый, крепкий) таса, шултра, тĕреклĕ, кĕрнеклĕ; ядрёный парень кĕрнеклĕ каччă; 3. перен. (свежий, бодрящий) уçă, чуна çĕклекен, çирĕп; ядрёный воздух усă сывлăш; ядрёный мороз çирĕп сивĕ.

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

голосование

сасăлав; открытое голосование уçă сасăлав; тайное голосование вăрттăн сасăлав; провести голосование сасăлав ирттер; воздержаться при голосовании сасăласран тытăнса тăр

день

кун; рабочий день ĕç кунĕ; выходной день канмалли кун; праздничный день уяв кунĕ; день открытых дверей уçă алăк кунĕ (сăм., аслă шкулпа, предприятипе паллашма ирттерекенни)

открытый

уçă; открытое собрание уçă пуху; открытое голосование уçă сасăлав; открытое акционерное общество акционерсен уçă пĕрлешĕвĕ; открытое письмо уçă çыру (хаçатра пичетленекенни)

процесс

1. процесс, аталану; исторический процесс истори аталанăвĕ 2. процесс, судри ĕç; открытый процесс уçă процесс

публичный

уçă; халăх -ĕ; публичная лекция уçă лекци; публичная библиотека халăх библиотеки

торги

торги; публичные торги уçă торги; продать с торгов торги туса сут

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

кам

[kam]
kiu
кам пĕлет? — kiu scias?
кама кирлĕ? — kiu bezonas? al kiu estas necese
кам пулăшайать? — kiu povas helpi?
эс(ĕ) кам пулса ĕçлетĕн? — kio vi estas?
уçă камра? — kiu havas la ŝlosilon?
камран пĕлтĕн? — de kiu vi eksciis?

кăмăл

[koml]
karaktero, humoro, farto, deziro, emo
ăшă кăмăл — afableco
çемçе кăмăл — bonkoreco
тӳрĕ кăмăл — honesto, justemo
усал кăмăл — malicemo
уçă кăмăл — malkaŝemo. sincereco
хытă кăмăл — malbonkoreco
ырă кăмăл — bonkoreco
кăмăла кай — plaĉi, esti laŭ gusto
кăмăла пăс — malbonigi humoron
ман(ăн) кăмăл пур — mi havas deziron, mi emas
кăмăла тултар — plenumi deziron
кăмăл-туйăм — humoro, sentoj, emocioj
кăмăлла — preferi, zeloti, favori
кăмăллă — agrabla, afabla, bonanima, simpatia
мăн кăмăллă — (fi)fiera, fier(aĉ)a, orgojla
тӳрĕ кăмăллă — honesta, sincera
кăмăлсăр — malafabla, malkaresa, malkontenta

сасă

[sas (sazo)]
voĉo, sono, bruo, onidiroj
уçă сасăсем — vokaloj
хупă сасăсем — konsonantoj
сасă çырни — sonregistr(aĵ)o
хулăн сасă — basa (malalta) voĉa
çинçе сасă — alta voĉo
сасăпа вула — legi laŭtvoĉe
ача-пăча сасси — infana voĉo
сасăла — voĉdoni, baloti
сасăлав — voĉdonado
сасăсăр — senvoĉa, sensona
сас палли — litero

сывă

[сывъ]
sana
сывал — resaniĝi
сывă çын — sana homo
сывă шăл — sana dento
сывă-и? — saluton! (laŭvorte. ĉu vi estas sana?)
сывă пул — gix revido (laŭvorte: estu sana)
сыватмăш — hospitalo, malsanulejo
сыввăн — bonferte, sane
сывла — spiri
сывлав — spirado
сывлам — enspiro
сывлăх — sano
сывлăх сун — bondeziri sanon
сывлăха (пултăр)! — je via sano
sanon (kiam homo ternas)! сывлăхлан — resaniĝi
сывлăхлаш — saluti, ĝisrevidi
сывлăхсăрлан — (ek)malsani
сывлăш — aero
уçă сывлăш — freŝa aero
таса сывлăш — sankta spirito
усал сывлăш — malica spirito
сывмарлан — malsaniĝi

уç

[uŝj]
malfermi (malfermu), malkovri (malkovru)
алăк уç — malfermi pordon
куç уç — malfermi okulojn
кĕнеке уç — malfermi libron
кĕленче уç — malfermi botelon
ан уç — ne malfermu
уçсан хупма ан ман — post malfermi ne forgesu fermi, se vi malfermos poste fermu
уçă — ŝlosilo
malfermita, malfermite
лавкка уçă — la vendejo estas malfermita
уçă сывлăш — freŝa aero
уçă кăмăллă — bonanima
уçă сасăсем — vokaloj
уçăл — malfermiĝi
алăк уçăлчĕ — la prodo malfermiĝis
сунчăк уçăлмасть — la ombrelo ne malfermiĝas
уçăлса çӳре — promeni
уçăлтар — promenigi
уçăм — malfemiteco
уçăмлă —sincera, klara
уçăмлă чĕлхепе çыр — skribi per klara lingvaĵo
уçăмлă чăнлавсем — nekotesteblaj faktoj
уçăмлăн (= уççăн)— malferme, sincere
уçăмлăх — malfemiteco, sincereco
уçăмсăр — kaŝe, malklare
уçкăч — ŝlosilo, malfermilo
уçлăх — malfermita spaco, loko
тĕнче уçлăхĕ — kosmo, kosma spaco

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

deutlich

pallă, palărsa tărakan uză
паллă, палăрса тăракан уçă

einfach

ansat; uză, uză kămăllă
ансат; уçă, уçă кăмăллă

offen

uză
уçă

übersichtlich

tasa, uză, pallă
таса, уçă, паллă

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

пăрăм

1. «винтовой», «спиральный»; пăрăм уçă, пăрăм çăраççи «ключ винтом, обвоем»; 2. «жгут», «сувой»; тат. борма «извилина», «изгиб», «винт»; бормалы «винтовой», «извилистый»; «зигзагообразный»; кирг. бурма «винтовой»; бурма мойун «вертишейка (птица)»; тур. бурма «верчение», «скручивание»; «закручивание»; «винт», «витушка»; «крученый», «скрученный», «винтообразный», «спиральный». От пăр, бур и пр., см. пăр.

çăраççи

«ключ»; çăраççи < çăра уççи (уçă «ключ»).

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Канаша кил

Канаша кил прийти к соглашению с кем-чем, к какому, уговориться с кем-чем.
Эпир те калаçса ларар та уçă, Килер-ха аслă канаша. Я. Ухсай.

Чĕре сикет

Чĕре сикет [тапать] бьётся сердце (кто-либо испытывает сильное волнение, радость и т. п.).
Çурхи тĕнче вăраннă чух, Хаваслă кун шăраннă чух Чун савăнать, чĕре сикет, Çĕршывăм çинчен юрлас килет. Эх, юррăм, янăра. Кăмăлĕ хавас унăн, кăкăрĕнче уçă. Чĕри çăмăллăн тапать. Шухăшĕ çунатланнăçемĕн çунатланать. А. Ĕçхĕл. Аçукăн чĕри читлĕхе лекнĕ вĕçен кайăк пек тапать. С. Лашман. И çил вĕрет, сив çил касать; Çамрăк чĕре тапать, сиксех тухать. Эх, юррăм, янăра.

Чун лăштах пулчĕ

Чун [чĕре, ăшчик] лăштах пулчĕ отлегло [отошло] от сердца, отлегло на душе, камень с души [с сердца] свалился, душа [сердце] потеплела; син.: чун кĕчĕ, чун лăпланчĕ, чуна ăшă килчĕ, чун уçăлса кайрĕ.
Ман сана ялан курас килет. Куратăп та, чĕре лăшт пулать вара. К. Турхан. Çакăн пек илемлĕ, уçă тĕнчене курсан, Петюк чунĕ лăштах кайрĕ. В. Алентей. Сергей Кириллович ăшчикĕ лăштах пулчĕ: тинех ăна главнăй инженер ĕçне парăнса ĕçлеме чăрмантармĕç. А. Талвир.

Шăл хăйра

Шăл (шăла) хăйра [шакка] точить [вострить, острить] зубы (зуб) на кого.
Шăл хăйраççĕ, Вăрçă çĕнĕрен пуçласшăн, Атомлă бомби те хатĕрех вĕсен. Н. Евстафьев. Улпут тавраш шăлне хăйрарĕ, Ун хыççăн сĕнкрĕ мул хуçи. Н. Шупуççынни. Çул уçă... Пурпĕр такăр мар-ха. Шăлне шаккать çаплах кивви. А. Лукин. Выç кашкăр мар шăл шаккаса улатчĕ — Выç куç фашист шăлне çисе утатчĕ. С. Шавли.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

анлăх

п.с. 1. Анлă уçă вырăн; уçлăх. Эпир [погра-ничниксем] çил-тăман çаврăнса, ахрашса тăракан тĕксĕм шурă анлăха ыткăнатпăр. В.Алендей, 1965, 21 с. Шур тĕтре пулса вăл [Сывлăмпи] çитнĕ çӳл тӳпемĕр анлăхне. Н.Теветкел, 1982, 91 с. Вĕçсĕр-хĕрсĕр анлăх ăна [ачана] хăй ытамне çавăрса илчĕ. Т-ш, 1993, 35 /, 7 с. Эпĕ вара дельтапланпа вĕçесшĕнччĕ, тĕнче çийĕн виçесĕр анлăхра ярăнасшăнччĕ. Л.Сачкова, 1996, 108 с. — ВЧС, 1971, 872 с. 2. Анлăш, талккăш, лаптăкăш. Çĕршыв анлăхĕ тĕлĕнтерчĕ ĕнтĕ икĕ пĕчĕк чуна. В.Элпи, 1983, 96 с. Кунашкал эпикăллă анлăх Агиверăн яланах новелла формипе шайлашать. Г.Федоров, 1996, 173 с. Тĕнчене хăвăр ăсăрпа виç енлĕ анлăх ăнлавне хĕссе кĕртсе лартнă та, çав картаран тухаймастăр. В.Эктел, 1996, 70 с.

банкнот

п.с. Хут укçа; банк билечĕ. Чăн-чăн банкнотсем çинче Шурă çуртăн чӳречисем çурри кăна уçă пек курăнаççĕ. К-н, 1968, 8 /, 11 с. Укçа кăларса тыттармалли вăхăт çитсен вăл банкнотсен тĕркине мар, хĕç-пăшал туртса кăларнă. ÇХ, 1999, 42 /, 4 с. Пурĕ 14 миллиард банкнота тĕрлĕ номиналпа пичетлесе кăлармалла. Х-р, 18.08.2000, 3 с. Ултавçă ... ăна [кинемее] 50 пин тенкĕлĕх укçа тыттарнă. Çапла, унашкал банкнот çук халь. Х-р, 31.01.2001, 1 с. — ВЧС, 1971, 31 с.; ЧВС, 1961, 54 с.; ВЧС, 1951, 26 с.

бодибилдинг

ç.с. Тĕрлĕ йывăрăшсемпе вăй-хал хăнăхтарăвĕсем туса мускулсене тĕреклетмелли, хул-çурăма патварлăх кӳмелли ăсталăх; культуризм. Бодибилдинг енĕпе республикăн уçă чемпионачĕ иртрĕ. ÇХ, 6.10.1997, 2 с. Бодибилдинг асамлăхĕ юлашки вăхăтра Чăваш ен çамрăкĕсене те тыткăнларĕ. ÇХ, 9.10.1998, 12 с. Эпĕ бодибилдингпа аппаланмастăп пулин те, хул-çурăм питĕ тĕреклĕ. ÇХ, 1998, 52 /, 4 с. — ЧР Бодибилдинг федерацийĕ (Х-р, 18.09.2001, 2 с.); бодибилдинг президенчĕ (Х-р, 18.06.2002, 4 с.).

дисплей

ç.с., информ. Видеодисплей (туп.), монитор (туп., 2). «Шырав» кнопка çине пусатăн. Дисплейра самантрах информаци тухать. Ар, 2001, 19 /, 4 с. — дисплей класĕ, ç.я. Компьютерпа видеодисплейсем (туп.) вырнаçтарнă вĕренӳ пӳлĕмĕ. Дисплей класĕ информатика урокĕ вăхăтĕнче кăна мар, яланах уçă пулмалла. ТА, 1989, 9 /, 60 с. Академире информаципе шутлав лабораторийĕ, 9 дисплей класĕ ... пур. ТА, 1998, 1 /, 3 с. Факультетра ... чылай малтан дисплей класне уçрăмăр. АМХ, 2000, 8—10 /, 4 с.

догмăла

ç.с. Пĕр-пĕр вĕрентĕве улшăнми чăнлăх пек йышăн, догма туса хур. Большевиксен партийĕнчи тĕрлĕ фракцисемпе платформăсем, юхăмсемпе ушкăнсем — марксизма догмăличченхи яр-уçă чăнлăх. А.Леонтьев //П-н, 1990, 2 /, 13 с.

инçетлĕх

п.с. Инçет, ката; уçлăх, анлăх (туп.). Йывăç тĕмĕсем ... шупкалса пыракан инçетлĕхре пач палăрми пулса, куçран çухалаççĕ. П.Афанасьев, 1985, 46 с. Пĕтĕм инçетлĕхе юр чаршавĕ картланă. Н.Мартынов, 1985, 30 с. Мĕскĕнлĕхпе вак шухăшсен купи çĕтет те, карăнать инçетлĕх. Г.Ирхи, 1991, 51 с. Тĕтресĕр уçă ирпе, инçетлĕхре-горизонтра пулин те, вăрман курăнать. Х-р, 12.09.1996, 3 с. — уй инçетлĕхĕ (А.Медведев, 1941, 15 с.); шыв инçетлĕхĕ (Хв.Агивер, 1984, 91 с.); тинĕс инçетлĕхĕ (Х-р, 27.06.2003, 3 с.); кăн-кăвак инçетлĕх (Н.Теветкел, 1964, 78 с.); асăмри инçетлĕх (Г.Юмарт, 1983, 14 с.); тӳрем инçетлĕх (Св.Асамат //П-н, 1990, 2 /, 15 с.); — инçетлĕхе йыхăр (В.Эктел, 1996, 58 с.); инçетлĕхе çывăхлат (Ю.Сементер //Я-в, 1999, 11—12 /, 9 с.).

итлев

ç.с. 1. Итлени, тăнлани; илтӳ. Ман хăлхасем илтмеççĕ, итлев аппаратне вара киле манса хăварнă. А-а, 1999, 19 /, 2 с. — итлев-курав меслечĕ (ЧЧВМ, 1998, 8 с.). 2. Обществăшăн пĕлтерĕшлĕ темăна депутатсем ăстаçăсемпе экспертсене хутшăнтарса ирĕклĕн сӳтсе явни. Парламент хăйĕн итлевĕсене, ларăвĕсене, сессийĕсене ирттерет. ÇХ, 1999, 11 /, 2 с. Комитетсен ларăвĕнче, парламент итлевĕсенче депутатсем республикăсен патшалăх чĕлхисемпе калаçма пултараççĕ. Х-р, 6.08.1998, 2 с. РФ Патшалăх Думин Хĕрарăмсен, çамрăксен тата çемье ыйтăвĕсемпе ĕçлекен комитечĕ ... парламентăн уçă итлевĕсене ирттернĕ. ÇХ, 2001, 21 /, 2 с.

педканаш

ç.с., кĕск. Шкулта вĕрентекенсен пухăвĕ; педагогсен канашĕ. Педканаш пирĕн пирки мĕн йышăннине калăр-ха. ХШ, 1998, 2 /, 30 с. Профсоюз пухăвĕнче, педканашра ... ку ĕçе вăйлатмалли пирки асăрхаттартăмăр. Т-ш, 1999, 4 /, 9 с. Ыран манăн уçă урок... Кайран педканаш пулмалла. Х-р, 19.05.2003, 4 с.

политкун

п.с., кив. Совет тапхăрĕнчи информаци кунĕ, ĕç коллективĕнче политзаняти ирттерни, идеологи ĕçченĕсемпе тĕлпулу йĕркелени. Пĕрлехи политкунсемпе уçă çыру кунĕсем... КЯ, 2.12.1989, 3 с. Халĕ ĕнтĕ колхозра кашни юнкунах черетлĕ политкун ирттересси йăлана кĕчĕ. Я-в, 1991, 4 /, 31 с.

ăшпиллĕх

п.с. Чун çепĕçлĕхĕ, кăмăл ăшши; чун ăшши. Кĕçĕрхи каçăн хăйĕн ăшпиллĕхĕ. Хв.Агивер, 1984, 95 с. Çынра чи малтанах мĕн хаклатăр. — Чунлăх, ăшпиллĕх, уçă кăмăл. КЯ, 21.12.1989. Пичĕ-куçĕнче ăшпиллĕх, тараватлăх, савăнăç кулли çиçет. ÇХ, 1999, 42 /, 5 с. Уяр кунсен ăрши ăшпиллĕх кӳрет Ефимов Якура. Ю.Сементер //Я-в, 2000, 4 /, 14 с. — тасалăхпа ăшпиллĕх (ЧС, 1994, 8 кл., 323 с.); — танл., минетлĕхпе ăшă пиллĕх (А.Смолин, 1999, 243 с.).

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

канвирт

, конверт çыру хуппи, хупăлчи, кĕпи. Çыру икĕ тĕрлĕ пулать; хăш çыру канвиртсĕрех (хупăсăрах) каять, ăна открытое письмо (уçă çыру) теççĕ; çырăва канвирт ăшне хурса ярсан ăна закрытое письмо (хупăлă çыру) теççĕ [Çулталăк 1903а:21]; Çыру икĕ тĕрлĕ пулать; хăш çыру канвиртсĕрех (хупăлчăсăрах) каять, ăна открытое письмо (уçă çыру) теççĕ, çырăва канвирт ăшне хурса ярсан ăна закрытое письмо (хупăллă çыру) теççĕ [Çулталăк 1903б:26]; Çыру кĕпипе (конвертпа) ярас пулсан 7 пуслăх марка чиксе ярас пулать [Хыпар 1906, № 19:303].

Çавăн пекех пăхăр: