Шырав: стр.

Шыракан сăмаха çырăр

Шырав вырăнĕ:

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

блок

3. стр.
блок (çурт тумалли пысăк пай)

каменщик

стр.
каменщик
каменщиксен бригади — бригада каменщиков
вăл пиллĕкмĕш разрядлă каменщик — он каменщик пятого разряда

камышит

стр.
камышит

кару

туго, сильно
кару арматурăллă бетон — стр. напряженно армированный бетон
кару турт — туго натянуть
тилхепене кару тыт — натянуть вожжи

керамика

1. стр.
керамический
керамик блокĕ — керамический блок
керамик цехĕ — керамический цех
керамик плитки — керамическая плитка

корпус

3. стр.
корпус

марш

4. стр.
марш (сыпăк)
пусман пĕр маршĕ — один марш лестницы

мастерок

стр.
мастерок

полигон

2. стр.
полигон (уçă цех)
тимĕр-бетон конструкцисен полигонĕ — полигон для изготовления железобетонных конструкций

титул

4. стр.
титул (строительство смети)

фрамуга

стр.
фрамуга (алăкăн е чӳречен çӳлти пайĕ) [пол. framuga]

шпаклевка

стр.
1.
шпаклевка, шпаклевание (шăтăк-çурăка самаскăпа шăлса лартни)

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

ирĕксĕр

против воли, насильно; ирĕксĕр кунта пурăнать – против воли здесь живет.

62 стр.

ирĕксĕрле

принуждать, вынуждать; вăл ирĕксĕрлесе туртса илчĕ – он отнял силою.

62 стр.

ирĕл

таять; хапха умĕнчи кăвак пăр, ирĕлмессĕн супатрам? - перед воротами синий лед, думаете ли вы, что он расстает?; ирĕлми – нерастворим.

62 стр.

ирĕлтер

растопить, плавить, расплавлять.

62 стр.

ирĕлчĕк

слезливый; унăн куçĕ ирĕлчĕк – у него глаза слезливы.

62 стр.

ирсĕр

грязный, неряшливый; презренный.

62 стр.

ирсĕрле

сквернить.

62 стр.

ирсĕрлен

мараться, пачкаться; стать неряшливым; изуродоваться.

62 стр.

ирсĕрлентер

грязнить, пачкать, замарать.

62 стр.

иртĕн

быть коварным, злым, злобным; зазнаваться; иртĕнсе калаçни – глумление; пыр иртĕнни – чревоугодие; шухăш иртĕнни – похоть; иртĕннĕ ача – избалованный мальчик.

62 стр.

иртĕнтер

баловать, нежить, лелеять.

63 стр.

исмаса

но, хоть, однако; икĕ ывăç ыйтрăм та исмаса пĕр ывăç та памарĕ – 2 горсточки попросил, однака ни одной горсточки не дал.

63 стр.

итахальчен

так себе; вăл итахальчен анчах çӳрет – он так себе ходит.

63 стр.

итĕр

спускать (корова свое молоко); доить.

63 стр.

иш

плавать; плыть; айĕнче çĕтĕрле ишсе пырать – подо льдом плывет стерлядь; ишсе çӳрет – плавает.

63 стр.

йăсăрлан

хмурый (?); çанталăк йăсăрланса тăрать – хмурая погода (плохо видно от туч или от снежной бури).

70 стр.

йăт

син.: йыт
поднимать; нести, тащить; йăтса кĕр – внести; йăтса çитер – дотащивать; йăтса пыр – притащить; унăн арăмĕ хырăм йăтрĕ – его жена была беременна.

70 стр.

йăтăн

нестись, упадать; йăтăнса килет шуйттан – тащится дьявол; черт несет; йăтăнса аннă -лед рухнул.

71 стр.

йăш

сопревать; спреть; кирпĕç йăшать – кирпич преет; кирпĕç çумăрпа йăшнă – кирпич от дождя спрел.

71 стр.

йăшăлтат

шевелиться; ворочаться; кишеть (напр. муравки); кипеть; копошиться.

71 стр.

йе

или; итак; теперь; ну; а; то; йе, апла пулсассăн - а если будет так...; йе алăсем, йе урасем ыратаççĕ – то руки то ноги болят.

71 стр.

йĕк кӳртекен

син.: мухтанчăк
бахвал.

73 стр.

йĕке

веретено.

73 стр.

йĕке-хӳре

(веретено-хвост) крыса; йĕке-хӳре чĕппи – крысёнок, йĕке-хӳре шăтăкĕ – крысья нора; йӳке-хӳре тытакан – крысолов; йĕке-хӳре тытакан капкăн – крысолов; йĕке-хӳре çийекен – крысоед.

73 стр.

йĕкев

подпилок.

73 стр.

йĕкел

син.: икел (йуман)
желудь.

73 стр.

йĕкĕлте

дразнить, манить, прельщать.

73 стр.

йĕкĕр

двойной; йĕкĕр сăмахсем сложные слова; пĕр йĕкĕр-ывăç пăрçа – пригоршни гороху; йĕкĕреш – близнец; йĕкĕрешĕн хăраххи, йĕкĕрешрен пĕри вилнĕ – один из близнецов умер.

73 стр.

йĕкĕт

молодец.

73 стр.

йĕклентер

отдавать приторным вкусом; тошнить.

73 стр.

йĕксĕк

гад, гадина; йĕк – мерзость; вред; гадина.

73 стр.

йĕлпĕнчĕк

слезливый; унăн куçĕ йĕлпĕнчĕк – у него глаза слезливые.

73 стр.

йĕлтĕр

син.: урапа шумалли
лыжи; йĕлтĕр йӳшкенĕ – ремень на лыжах для прикрепления ноги.

73 стр.

йĕм

льняные кальсоны; атă çинчен кăларса çӳрекен йĕм – брюки.

74 стр.

йĕнер

седло; йĕнер сутăн илтĕм – купил седло; йĕнерле – седлать; лашана йĕнерле – седлать лошадь; йĕнерчĕк – седелка.

74 стр.

йĕпе

мокрый; сырой; ненастье; йĕпе-сапа – ненастье; йĕп-йĕпе – совершенно мокрый; типпĕн чикĕп, йĕпен кăларăп – воткну сухим, а выну мокрым (загадка: çӳç хутни – мочка кудели).

74 стр.

йĕпен

обмочиться; мокнут; пĕтĕмпех йĕпен – взмокнуть; шыв кутне пырсан ура йĕпенмесĕр çук, теççĕ – подошедши к воде нельзя не обмочить ног, говорят.

74 стр.

йĕпет

намочить; обмочить.

74 стр.

йĕпсе

стропила; иголка.

74 стр.

йĕпхӳ

мелкий дождь; йĕпхӳ çăвать – идет мелкий дождь.

74 стр.

кай

отправляться, идти, ехать, уйти, уехать; атте ватăлса кайнă – отец состарился; кайăк вĕçсе кайнă – птица улетела; пӳрт çунса кайрĕ – изба сгорела; йытă уранса кайнă – собака взбесилась; йытса кайрĕ – унес; путса кайнă – утонул; пăвăнса кайнă удавился; çĕрсе кай – сгнить; тухса кай – уходить; çĕвĕ кайать – шитво идет; хĕрсем пĕве кайнă чух – когда подросли; тухрĕ-кайрĕ вăрмана – вышел в лес; кайса кил – сходить; кайнăран вара – со времен ухода; кайасунта килесӳнте ырă çул пултăр – пусть будет тебе добрый путь в твоих поездках; хулана каймаллинчен епĕ хăрамастăп – я не боюсь того, что приходится ехать в город.

80 стр.

кайа

син.: кайалла
назад, обратно; кайран – после, напоследок, наконец; кай (кайарах) – назад, после, хуже, меньше, дешевле; кайри – задний; кайлă-майлă, калла-малла – взад и вперед; кайла кил – возвращаться; кайалла пар – возвратить, отдать назад; кайарах – после; спустя; кайарах ту – унижать, обижать; кайарах йул – сзади оставаться; пилĕк тенкĕрен кайа – дешевле чем за 5 рублей, дешевле 5 рублей.

80 стр.

калаç

син.: пупле, сăмахла
разговаривать, поговорить, сговорить; торговать; калаçнă (çураçнă) хĕр – невеста; калаçса уйăрăлми – от кого не отговоришься; нумай калаçни – многоглаголание; çынпа калаçми – неразговорчивый; тавăрса калаçайманни – безответный; ача-пăчана усал сăмах калаçасран чарăр – удерживайте детей от дурных разговоров.

82 стр.

калăм

син.: хулăм
плата за невесту; калăм тат – заплатить за невесту; калăмсăр – бобыль, неимеющий средств заплатить за невесту; бездетный; калăм-кун – языческий праздник в среду и субботу страстной седьмицы.

82 стр.

калăп

колодка.

82 стр.

калек

син.: калак
лопатка, ложка (для меда, для смятки яиц).

82 стр.

калемпĕр

гвоздика.

82 стр.

калла

см. кайа.

82 стр.

калмăк

калмык.

82 стр.

калмăк шăрчăкĕ

кузнец (насекомое).

82 стр.

калпак

шапка.

82 стр.

калта

ящерица.

82 стр.

калтăрмаç

волчек.

82 стр.

калуш

галоши.

82 стр.

калчалан

начать рости (хлеб); калчалантар – дать всход хлеба.

82 стр.

канăçлăх

мир.

83 стр.

кансĕр

узкий (путь), трудно, неудобно, неловко; кансĕрле – препятствовать, затруднять, беспокоить; кансĕрлен – затрудняться, беспокоиться.

83 стр.

кантăр

конопель; кантăр çăвĕ – конопляное масло.

83 стр.

кантăра

шнур; веревка; бечевка; çăпата кантăри – веревка у лаптей; сехет кантăри – цепочка.

83 стр.

кантур

контора; правление; вулăс кантурĕ – волостное правление.

83 стр.

капан

стог сена, ржи, копна; капанлан – сметать сено в стог, сложить хлеб в скирды; кĕлте – сноп; тĕм – кучка из 5 снопов; çĕмел – копна.

83 стр.

капан

вепрь, кабан.

84 стр.

капăр

модный, щегольской, щеголь, щеголиха; капăр тумтир тăхăн – надеть щегольское платье; ман тумтир пит капăрах мар – у меня платье не очень щегольское; капăрчăк – щеголь, форсун; капăртат – щеголять; ан капăрлан – не форси.

84 стр.

капăркка

хвастун; хвальбишка; капăркка етем – хвастун.

84 стр.

капкăн

западня.

84 стр.

каптăр

см. кăптăр.

84 стр.

каптăрма

крючек.

84 стр.

кара

син.: карăк
пазник

84 стр.

карапăл

син.: караппăл
орел, беркут.

85 стр.

карас

сот меду; караслă пыл – сотовый мед; карасла тăна – вощина.

85 стр.

карас

карась.

85 стр.

карăк

глухарь.

85 стр.

карăн

(см. кар) тянуться; хырăм карăннă – вспучило живот.

85 стр.

карăш

дергач.

85 стр.

карка

воронка.

85 стр.

каркăчă

вилообразная палка, на которой сушат шкуры мелких лесных животных.

85 стр.

карланкă

глотка.

85 стр.

карлăк

(см. кар) – перила, вар пуçне карлăк тытнă – у начала оврага устроены перила.

85 стр.

кармани

гармония, гармоника.

85 стр.

кармăш

тянуться.

85 стр.

карт

уважать; ачасем мана картми пулчĕç – дети перестали меня уважать.

85 стр.

карт

зарубать; зарубка, бирки, примета; карт патакки – бирка; карт ту – замечать; карт картнă – зарекся; картла – городить; картлашка – морщины на лбу.

85 стр.

карт

карты; картла выльа – играть в карты.

86 стр.

карта

хлев, скотник, скотный двор; линия; изгородь; карта тыт – изгородить; карташ – двор; карташ талккăшĕпе – по всему двору.

86 стр.

карта кăмпи

опенок.

86 стр.

картлам

коромысло.

86 стр.

картлан

(см. кар) загромождаться.

86 стр.

картлашка

(см. кар) ступень; морщины.

86 стр.

карттус

картуз; карттус сăмси – козырек.

86 стр.

карчăк

старуха; бабка повитуха; тăлăх карчăк – вдовица.

86 стр.

кас

рубить, резать, стричь; оскопить (человека); легчить (коня); скроить; касса ил – срезать; касăк – отрезок, ломоть; кусок; каскалакан – плотник; кастар – побудить резать; касса пĕтер – вырубать; касса кăлар – вырезать; касса кăларни – вырезка; сăхман кас – скроить картон; касса çур – колоть; кастарнă çын – евнух; касса йар – срубить; касса тат – перерубить, перерезать; касă – гряда; порядок, рубец, бороздка; деревня; квартал; касси-кассипе – целыми кварталами; кассипе – целым кварталом.

86 стр.

кашта

шест; перекладина; кашта, пăрăс – балка; мачча кашти – матица.

88 стр.

кăвас

квас.

88 стр.

кăвак

сизый, седой, синий, голубой; кăн-кăвак – весьма сизый, весьма седой...; кăвак (пĕлет) небо, твердь; кăвак хуппи – метеор в виде раскрытия неба на миг; кăвак çырла – ежевика; кăвак лаша – сивая лошадь; кăвак чечек – синенький цветочек; кăвак тăла – казинет; кăвак чарлан – цапля; кăвак купшанкă – мокрица; кăвак чул – купорос; кăвакар – синеть, багроветь, седеть, заплесневеть, зеленеть.

88 стр.

кăвакал

утка.

88 стр.

кăвакарчăн

голубь; кăвакарчăн ами – голубка.

88 стр.

кăваклат

квакать.

88 стр.

кăвапа

пуп; кăвапа çинчи – напупный.

89 стр.

кăвар

жар; красные, горящие угли.

89 стр.

кăк

корень; кăкла – расчищать.

89 стр.

кăкар

привязывать.

89 стр.

кăкăр

грудь; сердце; кăкăрсăр – страдающий чахоткой; чахоточный.

89 стр.

кăкшăм

кувшин.

89 стр.

кăлтăрмачă

волчек.

89 стр.

кăлтăртат

ворковать.

89 стр.

кăмака

печь; кăмака умĕ – шесток; кăмака шăтăкĕ – печурка.

89 стр.

кăмăл

милость, усердие, расположение; характер; кăмăллă – щедрый, милосердный; кăмăл кур – снискать любовь; кăмăлсăр пулман – не пришел в отчаяние; кăмăлне кайми çын – человек, который никому не может быть приятным; ăшă кăмăллă – ласковый; кăмăл пусар – утешаться; кăмăллăн пăхрĕ – посмотрел ласково; мăн кăмăллă – гордый; мăн кăмăлланса çӳренĕшĕн айăплакан çĕре çитрĕмĕр – достигли места, где обвиняют за гордость; йăваш кăмăллă – кроткий; кăмăлне çавăр – умоли.

89 стр.

кăмăс

кумыс.

89 стр.

кăмкан

рукомойник.

89 стр.

кăмрăк

син.: кăрмăк
уголь; кăмрăк сутакан – угольщик.

90 стр.

кăн

...: кăн-кăвак – очень синий (см. кăвак).

90 стр.

кăна

син.: анчах
только (см. анчах).

90 стр.

кăнтар

вытягивать, протягивать.

90 стр.

кăнтăр

день, кăнтăрла – днем.

90 стр.

кăпăш

рыхлый, ноздристый, пористый.

90 стр.

кăптака

...: кăптака хурăн – развесистая береза.

90 стр.

кăпчанкă

крушатник.

90 стр.

кăпшак

син.: кăпăш
мягкий, размягченый; дряблый; усталый.

90 стр.

кăпшанкă

жучки; мокрица; хурт-кăпшанкă – различные черви и жучки.

90 стр.

кăракла

кряхтеть, охать.

90 стр.

кăранклат

кричать (голосом вороны).

90 стр.

кăрăç

груздь.

90 стр.

кăркăç

киргиз.

90 стр.

кăркка

индюк, кăркка аçи – индюк (самец); кăркка ами – индюшка; кăркка чĕппи – индюшонок.

90 стр.

кăрлачă

(холодный) 1-й месяц в году, кĕçĕн кăрлачă – 2-й месяц.

90 стр.

кăрттăш пул

ерш.

90 стр.

кăрчанкă

чесотка.

90 стр.

кăсйа

карман.

90 стр.

кăçал

ныне; кăçалхи – нынешний.

90 стр.

кăтакла

кудахтать; клохтать.

91 стр.

кăтарт

показывать; каласа кăтарт – рассказать; çырса кăтарт – начертать.

91 стр.

кăтăк

щекотка.

91 стр.

кăтăкла

щекотить; кăтăклă – щекотливый.

91 стр.

кăтăрка

неровная поверхность.

91 стр.

кăтăркалан

извиваться; обвиваться.

91 стр.

кăтăрмачă

син.: выльакан кăтăрмачă
сверток, круг, моток из лыка, куборь.

91 стр.

кăтиклет

см. кăтаклат.

91 стр.

кăткă

муравей; кăткă йĕви – муравейник.

91 стр.

кăтра

кудрявый; кудри.

91 стр.

кăтра çӳçлĕ

син.: çăмлă
курчавый, кудрявый.

91 стр.

кăчăк

собака, щенок.

91 стр.

кăчăк

...: кăчăк турт – сделать знак указательным пальцем; к себе манить.

91 стр.

кăчăкă

почка.

91 стр.

кăчăкăлă

почковатый; кăчăкăлă хăва – верба.

91 стр.

кăчăкă праçникĕ

вербное воскресение.

91 стр.

кăчуне

в это время; к этому времени; ныне; кăчунехи – нынешний.

91 стр.

кăшкар

вьюшка из лубка для навивки пряжи.

91 стр.

кăшкар ути

щавель.

91 стр.

кăшкăр

кричать.

91 стр.

кăшла

глодать.

91 стр.

кăшман

редька; йӳçĕ кăшман – редька; тутлă кăшман – брюква; хĕрлĕ кăшман – свекла.

92 стр.

кăштăртат

шуметь, шелестить; кăштăртаттар – издавать шум, шуметь; кăшт йар – ослабить.

92 стр.

кĕçĕнлет

повыситься (в достоинстве) (????).

95 стр.

кин

невестка, сноха; кин-хĕр (сноха-дочь) снохи и дочери.

97 стр.

кин

(кин-ама) жена старшего брата моего отца; старушка, посторонняя бабушка, жена старшего отца дяди.

98 стр.

кипĕ

(хăмлă киппи) вьюк.

98 стр.

куçăх

сглазиться; куçăхнăçкĕ сна, ылтăн улмаçăм – сглазили тебя, мое золотое яблоко.

104 стр.

куçăхтар

сглазить; ачана куçăхтарчĕç – ребенка сглазили.

104 стр.

кут

зад; хвост; корен; çарăк кучĕ – хвост репы – плод; кутлă - шлея; кутăн – своенравный, упрямый, вздорный; кутăнлан -вздорить, упрямиться; кутăн чăмнă – задом нырнул; кутăн çын – сычь.

104 стр.

кута

крик, которым гонят лошадей.

104 стр.

кутан

...: куçлăкутан – жабер.

104 стр.

кутана

прямая кишка.

104 стр.

кучан

(купăста) кочан.

104 стр.

кучченеç

гостинец.

104 стр.

куш

сушить, осушать.

104 стр.

кушак

кошка; кушак тус – друг кошка; кушак кайăкĕ – мышь; кушак хӳри – тимофеевка; кушак çури – котенок, кушак аçи – кот.

105 стр.

кушăхтар

вялить.

105 стр.

кушил

кошель.

105 стр.

куштар

(куш) сушить.

105 стр.

куштан

шалун; кулак; мироед; куштана тухас сасси пур – есть слух, что он делается кулаком.

105 стр.

кӳкен

дорновник; кӳкен йывăççи – дорновник.

105 стр.

кӳкĕрт

син.: кĕкĕрт
сера.

105 стр.

кӳл

запрягать; закладывать лошадь.

105 стр.

кӳлеш

ревновать; спорить; Махмут арăмĕсем пĕр пĕринчен кӳлешеççĕ – жены Махмуда ревнуют друг друга; вăл арăмĕнчен кӳлешет – он ревнует свою жену.

105 стр.

кӳлĕм

...: ирхи кӳлĕм – работа с лошадью с утра до полдня; каçхи кӳлĕм – работа с полдня до вечера с лошадью.

105 стр.

кӳлĕ

озеро; кӳлĕнчĕк – лужа; кӳлле – в озеро; на озеро; вĕресе тăракан кӳлĕ – гейзеры.

105 стр.

кӳме

кибитка.

105 стр.

кӳн

убедиться, сваливаться; кӳнетĕр-и? - соглашаетесь-ли?

105 стр.

кӳнкрешкелен

скорчиться; искоробить; хăма кӳнкрешкеленчĕ – доска скорчилась.

106 стр.

кӳнтер

убедить; опрокидывать; отменять; отвергать.

106 стр.

кӳпĕн

пухнуть, пучить (живот), распухать (животныя, от лишнего питья).

106 стр.

кӳптерме

лепешка.

106 стр.

кӳпче

разбухнуть.

106 стр.

кӳпчĕк

маленькая подушка.

106 стр.

кӳпшек

надутый, раздутый, вздутый.

106 стр.

кӳр

приносить, привозить; йĕркене кӳр – приводить в порядок; шыв кӳме кай – итти за водой.

106 стр.

кӳрен

проклинать, обижаться, оскорбиться; çĕр çине пушăпа ан çан, çĕр сана кӳренĕ – не бей кнутом землю; она проклянет тебя.

106 стр.

кӳрентер

огорчать, обижать; çынна ан кӳрентер – не обижай человека.

106 стр.

кӳрнексĕр

незнатный, невидный.

106 стр.

кӳрт

вводить; ввозить; упечь; мунча кӳрт – мыть в бане; шыва кӳрт – купать; кӳртсе ларт вставить, вставлять; тĕне кӳрт – крестить.

106 стр.

кӳршĕ

сосед; кӳршĕ-аршĕ – соседи.

106 стр.

кӳсек

рычаг.

106 стр.

лав

син.: ăлав
подвода; лав тулли – полный воз, лавĕ-лавĕпе – целыми возами; лавĕпе – целым возом; лавшăн мĕн чухлĕ илтĕн? сколько взял ты за подводу?

107 стр.

лавăçă

син.: лавçă
подводчик; ямщик.

107 стр.

лайăх

хороший; хорошо; исправный, приличный, безукоризненный. Çын лайăххи хирĕç пăхсах паллă – по одному виду заметно, хороший человек (или нет). Лайăх-и? Здоров-ли? Здравствуй, лайăх лайăххăн – хорошенько.

107 стр.

лакăм

дегтярная посуда; лагун.

107 стр.

лакăм

син.: ланкашка
ухаб.

107 стр.

лап-лап

местами; небольшими пятнами; ку çĕçĕ лап-лап тутăхнă – этот ножик местами заржавел; лап-лапах – впору; точь в точь.

107 стр.

лапатка

лопатка.

107 стр.

лапăркка

грязный; грязь.

107 стр.

лапăркала

напачкать.

107 стр.

лапăркалан

запачкаться, загрязниться.

107 стр.

лапăркалантар

загрязнить, запачкать.

107 стр.

лапăртат

бултыхаться; болтать.

107 стр.

лапăстат

хлопать (гусь крыльями).

107 стр.

лапка

мокрый; лапка йур – снег, лапка йур çăвать – мокрый снег; снег идет.

107 стр.

лапка

лавка.

107 стр.

лапра

грязь; лапран – грязниться.

108 стр.

лаптак

ровный; лаптак чул – плитняк; лаптак тукмак – валек.

108 стр.

лар

садиться, сидеть; стоять; пӳрт ларать – дом стоит; ларт – садить; усаживать; ставить; пӳрт, йупа, çурта ларт – поставить избу, столб, свечу; ларчăк, ларкăç – сиделка, скамейка, козлы. Атăл ларас умĕн – пред тем, как Волге замерзнуть; йывăç лартса тухнă – посадили деревьев; мĕн чула ларчĕ сана ку çатан-урапа? Вуннă пăт ырăша – Во сколько тебе обошлась эта плетенка? В 10 пудов ржи. Лартса ӳстер – насададить; лавкка лар – торговать в лавке; улах лар – устраивать посиделки; темиçе çĕр ларса çийеççĕ – едят, рассевшись по разным местам; пичетлесе ларт – запечатать; чăркуççи çине ларса – преклонив колена; ыраш шăркана ларнă чух – когда цветет рожь; лара-тăра пĕлмен çынна паллă вилнĕ, теççĕ – кто себя держать не умеет, тот метку получит; лартса тĕрĕклентер – учредить; ес ларасскере йаратăн-ĕçке! - Он (гость) посидел бы (еще), а ты его не удерживаешь.

108 стр.

лартлат

крякать; гоготать.

109 стр.

лас-лас

... лăс хурăн – кудрявая береза.

109 стр.

латти çук

нет порядка, толка нет.

109 стр.

лачака

син.: лачакари путлăх
тина, трясина; тонкий.

109 стр.

лача-курăкĕ

трилистник; клевер.

109 стр.

лахан

лохань; лахан.

109 стр.

лаш

ровно, прямо; лаш çур – ровно колоть.

109 стр.

лаша

лошадь; мерин; ăйăр – жеребец; кĕсре – кобыла; каснă лаша – мерин; лаша хӳри – лошадиный хвост; лаша ашĕ – лошадина; лаша вăрри – лошевод; тĕпри лаша – коренник; питеври – пристяжная; лаша курăкĕ – клевер; лаша çилхи – грива.

109 стр.

лăймака

слизь; мокрота.

109 стр.

лăймакалан

становиться слизистым.

109 стр.

лăймакалă

слизистый.

109 стр.

лăка

трясти; болтыхать; вытряхивать; лăкан – трястись.

109 стр.

лăпах

точь в точ; как раз; совершенно; çанталăк лăпах чарăнчĕ – погода стала совершенно спокойной; çанталăк лăпах пулнă – сделалась великая тишина.

109 стр.

лăпă

ясли, кошель, сплетенный из лыка; кошель для сена.

109 стр.

лăпăртаттарса

ĕç (кушак, йытă) лакать.

110 стр.

лăпкă

спокойный, тихий, кроткий; лăпкă çил – тихий ветер.

110 стр.

лăплан

успокоиться, утихнуть.

110 стр.

лăплантар

успокоить; лăплантаракан – утешитель.

110 стр.

лăпсăр-лапсăр

изодранный, оборванный; кăмака умĕнче лăпсăр-лапсăр упа ташлать (мĕлке) – около печки пляшет оборванный медведь (метла).

110 стр.

лăпчăн

приседать, тесниться.

110 стр.

лăрка

роптать, ворчать; болтать.

110 стр.

лăркă

син.: лăркă çын, лăркатăç
ворчун.

110 стр.

лăрлат

пищать, висжать.

110 стр.

лăска

вырывать; çиллипе тытăнчĕ, тет, вăрмансене тымарĕ-тымарĕпе лăскама – вот о и принялся в гневе вырывать лес с корнем.

110 стр.

лăс

плотный, густой, частый.

110 стр.

лăтăрка

скомкать; хăмла лăтăрка – хмель скомкать.

110 стр.

лăшлат

увлажить.

110 стр.

лăштăртат

син.: лăстăртат
трясти, шелестить; йывăç çулçисем лăстăртатса тăраççĕ – листья дерева шелестят; лаша лăстăртатса çиленчĕ – лошадь трясется рассердившись.

110 стр.

лăчă

...: лăчă-хур – подмигивать, мигать.

110 стр.

лекĕр

лекарь.

110 стр.

лектер

попадать, повесить; лектертĕм картана – попаль в цель; хăмата лектерсе йатăм – я повесил хомут задев его за гвоздь.

111 стр.

ленкес

ведерко (черес).

111 стр.

лейе

туда; лере – там; лери – тамошний, лерен – оттуда.

111 стр.

леç

уводить, увозить, провожать; леçтер – заставить проводить.

111 стр.

леш

син.: лешĕ
тот, другой; ку пуртă аван, лешĕ йурăхсăр – этот топор хорош, а тот не годен.

111 стр.

лĕкĕ

осадок, отстой, подонки, тина.

111 стр.

лĕп

тепловатый; равнодушний; лĕплен – становиться тепловатым.

111 стр.

лĕпĕш

бабочка, мотылек.

111 стр.

лĕпке

макушка; темя.

111 стр.

лĕрĕлтет

стонать; висжать; вопить; окать.

111 стр.

лĕрке

син.: лăрка
ворчать; шуметь; буянить.

111 стр.

лум

лом.

111 стр.

лупас

сарай; лабаз; навес

111 стр.

лупам

котловина; низменность; вар лупам – овраги и долины.

111 стр.

лупашка

овраг; лужа; углубление.

111 стр.

лутра

син.: лутрашка
низменный; ниский, малорослый; лутралан – унижаться.

111 стр.

лӳплер

вялый, неповоротливый.

112 стр.

лӳчĕрке

мять, комкать.

112 стр.

лӳчĕркен

измяться, искомкаться.

112 стр.

ма

син.: мма, мĕшĕн
зачем? для чего?

112 стр.

мавăклат

мяукать.

112 стр.

майак

вехи.

112 стр.

майпа

...: çавăн майпа – таковой, такого рода.

112 стр.

майра

женщина (не чувашка).

112 стр.

макăр

син.: йĕр
плакать, реветь, выть (о скотах и зверях), скрипеть (о дверях); макăрттар – прослезить, заставить плакать; макăраш – довести до слез друг друга; макăрат – ссора, слезы; макăрашлă – слезливый.

112 стр.

малĕм хуçа

син.: валĕм хуçа
почитаемый святой у язычников.

113 стр.

мамăк

пушок; пух; хлопчатая бумага; мамăк çĕрĕ – мягкая, удобренная земля; благодатная страна в будущей жизни для добродетельных людей; мамăк шывĕ – святая, священная вода.

113 стр.

ман

меня, мой (от епĕ). Манăнне пурне те пиччесем салатса пĕтерчĕç – все мое растратили старшие братья. Манăннисем пурте килте-ха (манăн пурте килте-ха), мои (у меня) пока все дома.

113 стр.

ман

забывать; кăна ĕнтĕ ĕмĕрте те манас çук – этого не забыть во всю жизнь; манакан – забывчивый.

113 стр.

манах

монах.

113 стр.

макă

дождевой червяк.

113 стр.

манка

сопли; манкалă – сопливый; сопляк.

113 стр.

мар

не, не есть; ман мар – не мое; çапла тăвас мар – так делать не следует; вăл лайăх çын мар – он не хороший человек. Çĕçĕ есĕ илтĕн-и? мар (çук, илмен), нож ты взял? нет.

113 стр.

марата

мереда.

113 стр.

маркăмăш

син.: наркăмăш
мышьяк.

113 стр.

масмак

головная повязка (у жены).

114 стр.

матур

син.: маттур
красивый; хороший. Епĕ вулама маттур пĕлетĕп – я умею прекрасно читать; маттур йаш ача – статный молодец.

114 стр.

матрушке

...: матрушке курăкĕ – душица, материнка.

114 стр.

маттик

мотыка.

114 стр.

мачча

потолок; матица, перекладина; мачча кашти, пĕрени – матица.

114 стр.

мачалташ

квасцы.

114 стр.

мăйак

лебеда.

114 стр.

мăйăйх

усы.

114 стр.

мăйăх

мешок.

114 стр.

мăйăр

орехи.

114 стр.

мăйкăта

суслик.

114 стр.

мăйрака

рога.

114 стр.

мăйракалă

рогатый; мăйракасăр – безрогий.

114 стр.

мăйлă

...: мăйлă чӳлмек – кувшин.

114 стр.

мăк

мох.

114 стр.

мăка

тупой, становиться тупым.

114 стр.

мăкан

притупиться.

114 стр.

мăкат

притупить.

114 стр.

мăкăл

нарост; мăкăлт – свихнуть, вывихнуть.

114 стр.

мăкăнь

мак.

114 стр.

мăкăрт

выпятить; пилĕкне мăкăртса ĕçлеме йуратать – любит работать, выпятив грудь.

115 стр.

мăкăртат

ворчать, бормотать.

115 стр.

мăкла

мшить; облкадывать мхом.

115 стр.

мăкла

безрогий; комолый.

115 стр.

мăклан

покрыться мохом, обростать мохом.

115 стр.

мăкшă

мокша (мордва).

115 стр.

мăлт

мăлт-мăлт сикет – у него губы прыгают.

115 стр.

мăнтарăн

бедный, жалкий; пĕтрĕ-ĕçке, пĕтрĕ мăнтарăн пӳрчĕ – погибла у бедного избушка.

115 стр.

мăнтăр

тучный, жирный, толстый.

115 стр.

мăнтăр-кăмпа

масляник.

115 стр.

мăнтăрлан

стать толстым, тучным.

115 стр.

мăрăлтат

бормотать; мурлыкать (о кошке).

115 стр.

мăрйе

син.: мăриле
труба; мăриле тасат – чистить трубу.

115 стр.

мăскал

золотник; мăскалăн – золотниками.

115 стр.

мăшăлти

мешковатый; тюлень.

115 стр.

мăшăр

пара; санăн мăшăр ăçта? где твоя половина? мăшăрăн-мăшăрăн – парами.

115 стр.

мăшкăл

син.: мăскара
насмешка; шутка; халăх мăшкăлĕ пулас марччĕ – не хотелось бы быть посмешищем народа.

116 стр.

мăшкăла

насмехаться; позорить; çак ачасенчен мăшкăлаччĕç – насмехались на этими детьми.

116 стр.

мăшкăлтăк

...мăшкăлтăк шывĕ – помои; мусор.

116 стр.

ме!

на; ме ил – на, возьми.

116 стр.

мел

ловкость; мелĕ пур та вăйĕ сахал – ловкость есть, силы мало; мелсĕр – неладно.

116 стр.

мелке

помело.

116 стр.

мемме

(детское слово) пища; мемме ыйтать – просить поесть; мемме пар – дай поесть.

116 стр.

мерчен

коралл; бисер; антарар-и мерченсем суйлама – не спустят-ли его нам выбирать кораллы.

116 стр.

месерле

на спине; навзничь.

116 стр.

меслет

... вăл хăйех килĕ ха меслечĕпе – он сам придет, когда будет расположение; меслет – воля, власть.

116 стр.

мĕкĕр

реветь, рычать; плакать; вăкăр мĕкĕрет – бык ревет.

116 стр.

мĕлкĕ

син.: ĕмĕлкĕ
тень, привидение; портрет; вăл ун мĕлкинчен хăрать – он боится тени его.

116 стр.

мĕшĕн

почему; зачем.

117 стр.

милкĕ

син.: милкĕлĕх
веник.

117 стр.

миме

син.: мимме, ниме
помочь.

117 стр.

мимĕ

мозг; пуç мими – головной мозг; çĕр мимĕне кайашшă – чтоб тебе провалиться сквозь землю.

117 стр.

мимĕр

син.: нимĕр
кисель.

117 стр.

миммим

трубка, дудка из тростника.

117 стр.

минтер

подушка.

117 стр.

минчет

венчание; минчетленсе мăшăрланни – брак.

117 стр.

миçе

сколько.

117 стр.

миçиххи

(мăй-çиххи) шейный платок.

117 стр.

мука

син.: мăка


117 стр.

муклашка

чурбашек; передняя часть цепа.

117 стр.

мул

имущество; богатство; деньги; хуçа вилет, мул йулать – умирает купец, остается имущество; муллă – зажиточный, состоятельный, мул çумне мул хушмалла пултăр – пусть увеличивается твое благосостояние.

117 стр.

мулатук

молоток.

118 стр.

мулкачă

заяц.

118 стр.

мун

... см. мăн.

118 стр.

мун-кун

пасха; мун-кунта ернипе – всю пасху.

118 стр.

мунча

баня; мунча кĕр – в баню итти; мунча чулĕ – каменка.

118 стр.

мунчала

мочало.

118 стр.

мур

син.: мур-инкек
мор; эпидемическая болезнь; выльăх мурĕ – повальная болезнь скота.

118 стр.

муртан

хрупкий; дряблый.

118 стр.

мутавкка

плохо мелющая водяная мельница.

118 стр.

муталан

син.: муталаш
быть занятым.

118 стр.

мухмăр

спохмелье; унăн мухмăрне чĕрт – его трезвить.

118 стр.

мухта

хвалить; мухтан – хвалиться; мухтанчăк – хвальбишка.

118 стр.

мыскара

син.: мăскара
см. мăшкăл.

118 стр.

найăн

ленивый; назойливый; лодырь.

118 стр.

накас

ленивый (см. кахал, йулхав).

118 стр.

намăс

стыд; честь, совесть; намăс сăмах калаçни – матерщина.

118 стр.

намăслан

стыдиться; стесняться.

119 стр.

намăслантар

син.: намăса хăвар
стыдить.

119 стр.

намăслă

стыдливый.

119 стр.

намăссăр

бесстыжий.

119 стр.

намăс ту

стыдить.

119 стр.

пăр

град; лед; пăр çунă вăхăтра утă çулаттăмăр – когда шел град, мы косили сено; пăр кăтăкĕ – льдина; пăр тумлашĕ – сосульки; пĕчĕк пăр – ледок; пысăк пăр – льдище; пăрлă – ледяной; пăр хывнă нӳхрен – ледник; пăр кайни – ледоход; пăрлан – леденеть.

128 стр.

пăр

свертеть; вывинтить; ворочать; повернуть; скрутить; лашана пăр – поверни лошадь; алăпа пăр – рукой скрутить.

128 стр.

пăра

бурав; ат пăри – шило; виç виçлĕ пăра – коловорот; çавăра пăра – навертыш, бурав; пăрапа шăтар – буравить.

128 стр.

пăрака

дробина; барда.

128 стр.

пăрах

бросать; метать; покинуть; пăрахса хăвар – покинь; леçсе пăрах – выкинь; ăшне шалалла пăрах – вбрасывать; çĕлĕке пӳрт тăрне пăрах – забросить шапку на крышу избы; пăрахăç ту – упразднить, оставлять, покидать (напр., обычай); йăрахăçа кăлар – небречь; забраковать; пăрахăçа тухнă – забракованный.

128 стр.

пăрахтар

отучить; мана, хĕресе пăрахтарса, йупа çине лартрĕç; чейе пуласран пăрахтарса – удержав от всякого лукавства.

128 стр.

пăрăн

син.: пăр
обернуться; завернуть; отвертываться; кĕтесрен пăрăнтăм, тайăлтă – завернул я за угол и поклонился; пăрăнса кай – увертываться; пăрăнса та ĕлкĕреймĕн – не успеешь и обернуться; çын куçĕнчен ӳкес мар тесе кăт пăрăнарах çӳрес пулать – если не хочешь утратить людского уважения, то надо ходить немножко сторонясь; пурăнан пурăнăç пăрăнăçсăр пулмасть – жизнь не всегда течет ровно (”без кривизны”).

128 стр.

пăрăс

брус; перец.

129 стр.

пăри

полба.

129 стр.

пăркала

син.: пăр
вертеть; вращать, крутить; пăркалан - вертеться, вращаться; куражиться; мĕн пăркаланатăн – что куражиться; кучĕ пуçĕсене пăркалаççĕ – вертят головой и задом.

129 стр.

пăркăт

вид салазок из льда.

129 стр.

пăркăчă

толстая палка, которой сжимают дрова на телеге; пăркăчăла – скрутить; вус пăркăчăла – вос скрутить; пăркăчăла – склячивать, çыххине пăркăчăла – пучек склячивать.

129 стр.

пăрккăн

туда сюда, крест на крест, всюду кругом; пăрккăн шырарăм – искал всюду.

129 стр.

пăрлан

см. пăр.

129 стр.

пăрçа

горох; çĕнĕ çул каçхине тăрса пăрçă çисен, пăрçа пулать, тет – если встать в ночь на новый год и поесть гороху, то, говорят, хорошо уродится горох; пăрçасем ĕлкĕреççĕ-и? - поспевают-ли горохи? нимĕç пăрçи – боб; тăрна пăрçи – журавлиный горох.

129 стр.

пăрçа

син.: çыртакан пăрçа
блоха.

130 стр.

пăртак

немного; кăшт, пăртак пар-ха – немного дай-ка; пăртаккăн – мало по малу.

130 стр.

пăрчăкан

трясогузка; пăрчăкан вĕçет – трясогузка летает.

130 стр.

пăру

теленок; пăрула – телиться; пăру ашĕ – телятина; пăрулан – отелиться.

130 стр.

пăс

пар.

130 стр.

пăс

испортить, портить, ломать; зачеркивать; çынна пăс – испортить человека; çырнине пăс, хурат – зачеркнуть написанное; пирĕн йалсене пăсса хăварнăшăн – за то, что, он (предок) испортил наших деревенских; пăсасси тăвасси мар – испортить не то, что сделать.

130 стр.

пăсара

сурок; хорек.

130 стр.

пăсăк

порченый; пăсăк çанталăк – непогода.

130 стр.

пăсăл

испортиться; пыл пăсăлнă – мед испортился.

130 стр.

пăсташ

порча, повреждение; гибель.

130 стр.

пăт

пуд; пăт çурă – полтора пуда; пăт чĕрес – пудовка; икĕ пăт çăнăх – 2 пуда муки; пăтăн – пудами.

130 стр.

пăта

гвоздь; колышек, кол.

130 стр.

пăчăкă

пила.

131 стр.

пăчăлан

задохнуться; пăчăланнăскерсем, çынна кăлăхах ку тери тарăхтараççĕ – чтоб им сгинуть (задохнувшиеся)! до сих пор человека по-пусту изводят!

131 стр.

пăчăр

куропатка; рябчик.

131 стр.

пăчăра

цепочка.

131 стр.

пăчăрта

тискать; тар пăчăртанса тухнă – выступил пот.

131 стр.

пăчăх

задушиться; задавиться; ан хупла ачана, пăчăхать – не покрывай ребенка, задохнется; пăчăхтар – задушить, задавить; пăчăхланнă (о воздухе) шăршланнă (о хлебе) – затхлый.

131 стр.

пăш

...: аш-пăш – мясо; мясная пища.

132 стр.

пăшал

пищаль; ружье; мушкет; пăшал кепçи – дуло; ружейный ствол; пăлаш хутаççи – напалище; пăшал вĕçĕнчи пăта – нацел; пăшал пер – стрелять из ружья. Есĕ мĕнĕш манăн пăшалпа перетĕн? - зачем ты стреляешь из моего ружья? пăшалçă кайăка (кайăк тытма, ухатана) кайать – охотник идет на охоту.

132 стр.

пăшăлтат

сопеть, копошиться; шептать; нашептывать; старик хăй ăшĕнче темĕскерсем пăшăлтатса каласа выльăхĕ пуçĕ урлă аллине виçĕ хут çавăрать те, выльăхсене пусса парать – старик 3-жды описывает рукою круг над головой животного, шепча про себя какие-то слова (”вещи”), и закалывает животных (одно за другим).

132 стр.

пăшăрхан

встревоживаться; удручаться; терзаться; томиться; тосковать; амăшĕ ывăлĕшĕн пăшăрханать – мать по сыне тоскует. Епĕ сана пăшăрханмалла тумастăп – я не обижаю тебя.

133 стр.

пăшăрхантар

встревоживать; удручать; терзать; томить.

133 стр.

пăши

лось.

133 стр.

пĕр

син.: пĕри, пĕрре
один; пĕр йышши тепĕр йышши – одни и другие; вăл манпа пĕр ăруран – он мой соплеменник; пĕр вăхăтра – в одно время; пĕр пек, пĕр пекскер – одинаковый; пĕре шуралать пĕре хĕрелет – то бледнеет, то краснеет; пĕр каймасăр, уйăрăлмасăр – неразлучный; çумăр çăвассипе пăр çăвасси пĕр мар – не одно и тоже, пойдет дождь или выпадет град; пĕр пĕрине хирĕçеççĕ (килĕшсе пурăнаççĕ) – друг с другом враждуют (живут в мире); пĕр мар – непостоянный; пĕр пек ту – сровнять; пĕр пек – тожественный; пĕр-пĕр чух – когда-нибудь; пĕр пĕлми – ничего не чувствуя; пĕр самантра тотчас; пĕр çын – некий; пĕр шухăшлă – единомышленник; пĕр-кун, пĕр-кунĕ, пĕр-кунне – намедни; на днях; пĕрехçех, пĕреççех – один (только); пĕр пĕчченчи – одинокий; епир ăна пĕрĕмĕр те (пĕри те) курмарăмăр – ни один из нас его не заметил; пĕрешкел (Ядр.) сходно; пĕррелĕхе каçар мана – прости меня на этот раз; тапăççи начар та, пĕррелĕхе йурĕ – ха хотя цеп и плох, но на один раз ладно сойдет. Пĕрĕмĕш – первый; пĕррĕн-пĕррĕнех – по одиночке; пĕрер – по одному; пĕрерĕн-пĕрерĕн пурте тухса кайрĕç – по одиночке все вышли; пĕрерĕн-пĕрерĕн чĕнсе илчĕ – позвал порознь (каждого); пĕрле – вместе; пĕрлештер – соединить; смешать, сближать; пĕрлеш – соединяться; смешаться, сближаться.

136 стр.

пĕр

морщить, сморщивать; пĕрĕм – морщина; пĕрни – морщины; пĕрĕн – морщиться.

137 стр.

пурне

перст, палец; пуç-пурне – большой палец; шĕвĕр пурне – указательный палец; вăта пурне – средний п., йатсăр пурне – без'имянный пал.; кача пурне – мизинец; Пурнеске – наперсток.

149 стр.

пуç

макнуть; çăкăрпа тăвар çине пуç – обмакнуть хлеб в соль.

152 стр.

пыршă

кишка.

157 стр.

пыршĕл

горловая болезнь.

157 стр.

пысăк

большой; высокий; пысăк çĕлен – удав; пысăка ĕмĕтленекен хутаç çакса ыйткалама кайнă теççĕ – тот, кто надеется на большое, пойдет (”пошел”) с сумою по-миру. Çын аллинчи кукăль пысăккăн курăннă, тет – Пирог в чужих руках кажестя большим. Чул-хула Мускав пысăкăшĕ çук – Нижний Новгород не будет величиной с Москву. Кун пысăкăшскер ăçтан ӳснĕ-ши? Откуда это он вырос такой большой? Пысăклан – увеличиваться, рости. Пысăклат – увеличивать.

157 стр.

рак

рак; рак хĕскĕчĕ – клешня; рак вăлчи – рачья икра; рак хуранĕ – раковина.

158 стр.

рахмат

спасибо.

158 стр.

раштав

рождество; раштав уйăх – декабрь.

158 стр.

рашча

роща.

158 стр.

ристан

арестант.

158 стр.

рышман

(у Золотинц.) голец.

158 стр.

сав

любить, радовать; усердствовать; савăн – быть довольну, радоваться; получатьс наслаждение; чун савăнать – душа радуется; тавăра кайни савăнни, тӳре кайни çапăнни – кругом (околицей) пошел – слюбилось, прямо пошел – ушибся. Ăçта савăннă, çанта кайăр – где понравилось, туда ступайте (из моленья); савăнтар – радовать; ăна йăравĕнчен савăнтар – обрадуй нас нашими полями; савăнăçлă – радостный; отрадный; савăнăçсăр – безотрадный; савăнăç – радость; ачасен савăнăçĕ – радость детей; савăш курки – любовный ковш.

158 стр.

сава

скобель; мăка сава – тупой скобель; савала – строгать, скоблить; хăма савала – строгать доску.

159 стр.

савăл

клин, колышек, гвоздь деревянный; савăл йевĕрлĕ – клинообразный; савăл çап – заклинивать.

159 стр.

савăт

скудель; сосуд; тăм савăт çĕмĕрĕлчĕ – скудель разбился.

159 стр.

савăт

завод; ерех савăчĕ – винный завод.

159 стр.

савăш

(см. сав) любить; тăванпала тăван савăшать – родные любят друг друга.

159 стр.

сайа

вред; убыток; ущерб; изъян; утрата, потеря; мана сайа пулчĕ лаша вилчĕ – у меня утрата, лошадь пала; сайа йар – потерять; сайа кай – потеряться.

159 стр.

сайан

син.: сийен
вред; сайан кӳр – навредить.

159 стр.

сайка

кролик.

159 стр.

сайра

редкий; редко; сайран – изредка; сайра хутран, хутран çитрен – изредка.

159 стр.

сайхах

жердистый; жердь; сайхахлăх – лес из жердистых деревьев; сайра йывăç сайхахлă сайхаххипе илемлĕ – редкие деревья, жердистые, жердями они пригожи.

159 стр.

сак

лавка; нары; скамья; сакайĕ – поднары; сакайĕнчен – из поднарья; сакайне в поднарье (тĕп сакайне – в поднарье); сак çи тулли ача парăсăнччĕ – подай полну лавку детей.

159 стр.

сакăлта

обрыв; обрывистый; бугристый, ухабистый.

160 стр.

саккăр

восемь; саккăрăн – восьмеро; саккăршар – по восьми; саккăрмăш – восьмой.

160 стр.

сала

село.

160 стр.

сала-кайăк

воробей.

160 стр.

салам

поклон; привет; салам кала – сказать, говорить приветствие.

160 стр.

саламалик

поклон; саламалик тав сире – будьте здоровы.

160 стр.

салан

разбиваться; расходиться; рассеяться; рассыпаться; куç пуç саланса кайрĕ – глаза разбежались.

160 стр.

саланчăк

неряшливый; высевки.

160 стр.

салат

раскидывать, расточать; тратить; мотать; укçа, мул салат – мотать деньги, имущество; салатса йар – распустить; салатса пĕтер, укçа салатса пĕтер, йарса пĕтер – истратить.

160 стр.

салма

лапша; салма шӳрпи – суп с лапшей; салма йашки – суп с лапшой.

160 стр.

салма чирĕ

какая-то болезнь.

160 стр.

салт

развязывать, разуть; салтăн – развязаться, разуться; салтăнми – неотвязынй; салтăнса тумланасси тесе шыва кĕмерĕм – я не стал купаться, так как не хотелось раздеваться и одеваться.

161 стр.

салтак

солдат; ачи салтака кайнă çын – человек у которого сын в солдатах (”ушел в солдаты”); салтак арăмĕ – солдатка; салтакран тар – дезертировать.

161 стр.

салху

ворчливый, брезгливый; угрюмый; салхулан – ворчать; салхулат – сделать ворчливым, брюзгливым.

161 стр.

самана

син.: саман
время; кăчунехи саманара пурăнма йывăр – в теперешнее время жить трудно.

161 стр.

самăр

жирный; толстый; самăрăл – разжиреть; самăрлат – откормить; сделать жирным.

161 стр.

санăн

(есĕ) твой; есĕ пирĕн, епир санăн – ты наш, а мы твои.

161 стр.

сактал

син.: сунтал
наковальня; сапожный купорос.

161 стр.

сап

пре-; сап-сарă – прежелтый, русый, прерусый.

161 стр.

сап

сыпать; рассыпать; рассеять; сапăн – рассыпаться, рассеяться; сапăнакан – сыпучий; сапăнчăк – рассыпчатый.

161 стр.

сапа

бурак; савăт-сапа – большой бурак, употребляемый при весеннем родовом жертвоприношении коня.

161 стр.

сапак

кисть, стебль, ветвь.

162 стр.

саплăк

заплата; саплăкла, саплăк хур – положить заплату.

162 стр.

сарамат

син.: сарамат кĕперри
радуга.

163 стр.

сарă

желтый, саврасый; русый, рыжий; сап-сарă – совершенно желтый; сарă-хĕрлĕ – желто-красный; сарăрах – желтоватый; сарă çу – коровье масло, топленое масло; сарă чир – желтуха; сарă кайăк – желтянка; сарă ут – соловая лошадь; сар – яичный желток; сарамак – желтуха (болезнь); сарăл, сарăх – пожелтеть; ах, аки, сараки! мĕскер çисе сарăлса? (Ядр.) - ах, тетка, русая тетка! с какой пищи порусела ты? сарат – выжелтить.

163 стр.

сарă

женское украшение позади кушака, пояса с бахромой; сарă хӳри – бахрома, сделанная в виде хвеста у ”сарă”

163 стр.

сарăм

посад; слой; тырă сарăм – хлебный слой.

163 стр.

сарăплă

вредный.

163 стр.

сарăх

бледнейть; çичĕ йут сăмахĕпе сарăхиччен курса йулăр сăнăма – посмотрите на мое лицо, пока оно не побледнело от упреков семи чужих.

163 стр.

сас

син.: сасă, сас-чĕвĕ
голос; звук; тон, стук; сасă палли – буква; йурланă сасă – пение; кăшкăрнă сасă – крик; макăрнă (йĕнĕ) сасă – плач; арçыннăн хулăн (мăн) сасси – бас; арçыннăн вăтам сасси – баритон; сасă кăлар – испускать звук; кулнă сасă – смех; çинçе сасăлă – имеющий тонкий голос; сасăсăр – безголосый; кĕркури килĕнче мĕн пулнă сасă пĕтĕм йала сарăлнă – слух о том, что случилось в доме Григория, распространился по всей деревне. Хулара мĕн сасă илтĕнет? - в городе какой слух ходит? (что нового в городе?).

164 стр.

сасан

сазан (рыба); сасантан тунă кукăль – сазаний пирог.

164 стр.

састăп

скребок; тимĕр састăп – железный скребок.

164 стр.

сат

сад без забора; сат пахчи – сад.

164 стр.

сатăр

урон.

164 стр.

сахал

малый; недостаточный; мало, недостаточно; сахаллăн – понемногу, помаленьку; есир сахаллăн – вас мало; сахаллан – убывать, сбывать; сахаллат – убавить; уменьшить; сливать; сире сахалпа çитес çук – сахалтан та сире пĕр пăт кирлĕ – вам небольшого количества хватит; самое меньшее вам нужно пуд; сахалтараххăн – более незначительными количествами; несколько (слишком) малыми количествами.

164 стр.

сăна

рассматривать; испытавать; расследовать, сличить; сăнаса ил-ха – сличи-ка.

167 стр.

сăнă

жало; копье; çĕлен сăнни – жало змеи (çĕлен сăхать – змея жалит); сăнапа чикнĕ – ударил копьем.

167 стр.

сăнчăр

цепь.

167 стр.

сăнчăрлă

заковать в железо; в кандалы.

167 стр.

сăпăрчăклан

испортиться (яйцо), гнить; стать тухлым; сăпăрчăлă – тухлый, гнилой; сăпăрчăклă çăмарта – тухлое яйцо.

167 стр.

сăпка

зыбка, колыбель.

167 стр.

сăпса

оса, шерстень; сăпса хытă сăхать – осы (порода ос) больно жалят.

167 стр.

сăр

краска; цвет; сăр ăсти – красильщик, моляр; сăрла – красить.

167 стр.

сăран

кожа; сăран атă – кожаные сапоги; сăран сăкман – кожан; сăран тăвакан – кожевник.

168 стр.

сăрă

серый, голубой, сивый, саврасый.

168 стр.

сăрă сăрла

красить краской.

168 стр.

сăрка

украшение (женское).

168 стр.

сăрка

(см. сăр) красить.

168 стр.

сăрнай

гармоника.

168 стр.

сăрнай хурт

большая пчела, обитающая в особом пчелином жилище.

168 стр.

сăрхăват

болезнь (детская), сăрхăват курăкĕ – растение (какое-то).

168 стр.

сăрхан

просачиваться, процеживаться; куркашĕчне (курка ăшĕнчен) шыв сăрханать – вода просачивается через ковшик.

168 стр.

сăс

син.: сусă, сăвăс
клещ.

168 стр.

сăсар

куница; сăсар тир тăлăпĕ пасатра çук, пирĕн тăван пекки йалта çук – куньей шубы на (всем) базаре нет, таких как наш родной, нет во (всей) деревне.

168 стр.

сăсăл

отруби.

168 стр.

сăскă

бредни; мешок из чистой сетки на развилке для ловли жучков.

168 стр.

сăтăр

грабеж.

168 стр.

сăтăр

скоблить, скрести, чистить; тереть; уруна сăтăр – вытри ноги; урайне сăтăрнă – пол протерли; сăтăр ту, сăтăрлан – ограбить.

168 стр.

сăх

син.: хып (о рыбе)
клевать.

169 стр.

сăх

син.: çăт, ĕмсе кӳрт
всосать.

169 стр.

сăх

колоть, тыкать, шалить; сăпса сăхасшăн – оса хочет ужалить; сăхнă тĕл – укол.

169 стр.

сăх-сăх

креститься, положить, класть на себя знамение креста; сăх-сăхасса сылтăм алăпа сăх-сăхаççĕ – крестятся правой рукой.

169 стр.

сăхă

жадный, скупой.

169 стр.

сăхă

тяжелые сани.

169 стр.

сăхăм

убоина.

169 стр.

сăхăн

течь, просачиваться; ку витре сăхăнать – из этого ведра течет. Ку витререн шыв сăхăнать – из этого веда вода просачивается.

169 стр.

сăхлан

прельщаться.

169 стр.

сăхман

син.: сăкман
кафтан.

169 стр.

селĕп

косноязычный.

169 стр.

сенкер

син.: йешĕл сенкер
купорос.

169 стр.

серепе

силки.

169 стр.

серте

снить.

169 стр.

сехĕрлен

бояться, страшиться.

169 стр.

сехĕрлентер

напугать, настрашить.

169 стр.

сехмет

божество (у языч.); хайар сехмечĕ – бог злости; çил сехмечĕ – бог ветра; инкек сехмечĕ – бог несчастия.

170 стр.

сехре

забота; боязнь; манăн сехре хăпрĕ – я испугался страшно; вăл мана сехрене хăпартрĕ – он испугал меня очень; сехре хуппи – страх.

170 стр.

сĕвек

син.: вашмак
пологий; сĕвек кĕперри – радуга.

170 стр.

сĕвен

прислониться (к чему).

170 стр.

сĕвĕрĕл

раскисаться; прокваситься, свернуться, оседать, отсыреть; выдыхаться.

170 стр.

сĕвĕрĕлтер

проквасить.

170 стр.

сĕк

бодать; ткнуть.

170 стр.

сĕке

син.: нерета, веренька, верши
рыболовная морда, сплетенная из таловых прутьев.

170 стр.

сĕнерт

кладь.

170 стр.

сĕкĕн

соваться, упираться; ан сĕкĕн – не суйся.

170 стр.

сĕкме сава

рубанок.

170 стр.

сĕлеке

слюна; пĕчĕк ачанăн сĕлеке тухать – у дитяти течет слюна; сĕлекепе йĕнетсе пĕтер – наслюниться.

170 стр.

сĕлĕ

овес; Ишек уйне сĕлĕ акрăм, сĕлли пулчĕ пулмасла – посеял я овес на Ишаковском поле; овес уродился просто на диво.

170 стр.

сĕлĕх

пиявка; кровопийца.

170 стр.

сĕлкĕш

снежная буря.

170 стр.

сĕлтĕ

щелок; зажора (в Оренб. губ.).

170 стр.

сĕлтĕле

щелощить; бучить.

171 стр.

сĕлтĕлĕ

щелощной.

171 стр.

сĕлтте

махнуть рукой.

171 стр.

сĕм

очень, совершенно, совсем; кĕçĕр сĕм тĕттĕм – сегодня ночь очень темная; сĕм суккăр – совсем слепой; сĕм-вăрман – непроходимый лес; трущоба; тайга.

171 стр.

сĕмсĕр

наглецкий; дурной; сĕмсĕрлĕх – наглость.

171 стр.

çăмлă

син.: (çăм)
мохнатый, волосатый; çăмсăр – безшерстный.

189 стр.

çăмха

клубок; моток; çăмха хутăр – мотушка.

189 стр.

çăмхала

вить клубок, сучить; çип çăмхала – нитку сучить.

189 стр.

çăнăх

мука; ыраш çăнăхĕ – ржаная мука; çăнăх сап – мучнить; çăнăхлан – мучнеть; çăнăхлă – мучной; çăнăх авăртан – мукомол.

189 стр.

çăпала

ковшик, половник; ложка; çăпала çурăлчĕ – уполовник треснул.

189 стр.

çăпан

чирей; çăпан шăтрĕ, тухрĕ – вскочил чирей.

189 стр.

çăпата

лапти; çăпата ту, хуç – лапти плести; кĕмĕл çăпаталă çын кирлĕ – в серебряных лаптях человек нужен; çăпата кантăри – веревка у лаптей.

189 стр.

çăра

густой, частый, сплошной.

190 стр.

çăра

замок; çăра уççи, çăраççи – ключ.

190 стр.

çăрал

стать густым.

190 стр.

çăрат

утолщать, делать густым.

190 стр.

çăрта

...: йĕп çăрти – иглиные уши.

190 стр.

çăрттан

щука.

190 стр.

çăрха

иноходец.

190 стр.

çăрхала

бежать рысью, иноходью (см. йурт).

190 стр.

çăт

глотать; çăтса йар – проглотить; çăт – обжора.

190 стр.

çăтă

обжорливый.

190 стр.

çекĕл

син.: çеклĕ
крюк.

190 стр.

çеклет

зацепить.

190 стр.

çемье

семья, семейство; çемье çĕмĕрттерет, пĕченçи хуйхăрать – семья воюет, а один горюет; епир çемьипех сывмар – у нас вся семья нездорова.

190 стр.

çеçке

син.: чечек
цвет растения, цветок.

191 стр.

çеçке йар

расцветать.

191 стр.

çĕвĕ

шов.

191 стр.

çĕвĕçĕ

портной.

191 стр.

çĕклем

берямя.

191 стр.

çĕле

шить; заниматься портняжничеством; çĕвĕ – шов, рубец.

191 стр.

çĕлен-калта

гады (змея-ящерица); çĕлен-калтана тивме каламан – не велено трогать гадов.

191 стр.

çĕлен-пулă

угорь; çĕлен-пулă тытрăм – угоря поймал; çĕлен пек усал çын – ехидный человек.

191 стр.

çĕмел

копна; ут купи, ыраш çĕмели – копна сена; копна ржи.

192 стр.

çĕмĕр

разбивать, ломать; хĕнесе çĕмĕр, ватса пĕтер – избивать.

192 стр.

çĕмĕрĕк

разбитый, ломкий; çĕмĕркĕ алăк – изломанная дверь.

192 стр.

çĕмĕрен

стрела.

192 стр.

çĕмĕрĕл

ломатсья, разбиваться; çĕмĕрĕлсе кай – разбиваться.

192 стр.

çĕмĕрт

черемуха.

192 стр.

çĕн

син.: çĕнтер
победить, одолеть.

192 стр.

çĕнел

обновляться.

192 стр.

çĕнет

обновлять.

192 стр.

çĕнĕ

новый; свежий; çĕнĕ пӳрт – новая избаа; çĕнĕ çын – молодуха; çĕнĕрен – снова; вĕр-çĕнĕ – совсем новый; çĕнĕ хыпар – свежие новости.

192 стр.

çĕпре

дрожжи.

192 стр.

çĕпре чулĕ

голыш.

192 стр.

çĕр

сто; çĕршер – по-сто; çĕрĕн çĕрĕн – целыми сотнями; çĕрĕмĕш – сотый.

192 стр.

çĕр

ночь; çĕрле – ночью; çĕрĕпех – всю ночь; çĕр хута – во всю ночь; кунĕн çĕрĕн – день и ночь; çур çĕр – полночь; вăл çĕркĕ кушкăсене пĕр çынна курнă – он вчера вечером видел одного кошкинского.

192 стр.

çĕр

гнить.

192 стр.

çĕрĕ

син.: ункă
кольцо; шнулька; катушка; куçлă çĕрĕ – перстень.

193 стр.

çĕрĕн

гнилой.

193 стр.

çĕрт

гноить.

193 стр.

çĕртме

пар (поле); çĕртме уйăх – июнь.

193 стр.

çĕтес

пропасть; заблудиться.

193 стр.

çĕтĕк

изношенный, изорванный; çĕтĕк кĕрĕк – изношенная шуба.

193 стр.

çĕтĕк-çурăк

тряпка; çĕтĕк-çурăк нумай пуçтарăнчĕ – тряпки много набралось; çĕтĕк-çурăк пухакан – тряпичник.

193 стр.

çĕтĕл

износиться; изорваться; манăн атă çĕтĕлчĕ – у меня сапоги износились.

193 стр.

çи

верх; на; ту çинче – на горе; ман çине – на меня; ту çинчен – с горы; çийелти – верхний; ут çи – сенокос.

193 стр.

çи

есть, кушать; килĕр, çийĕр, ачасем – идите, ешьте, ребята; çăкăр çийесси хĕн мар, суха тăвасси хĕн – есть хлеб не трудно, а пахать трудно; çисе йар – с'едать, с'есть; çисех йар – заедать; çын çинчен çисе калаç – говорить злостно о человеке; йытă йулашки – собачьи об'едки; çиме – еда; çимĕç – пища.

193 стр.

çивĕтĕ

коса (у женщин).

194 стр.

çивĕтле

син.: çитле
заплетать косу.

194 стр.

çивĕчĕ

острый; проворный; ловкий.

194 стр.

çивĕчĕлен

заостряться.

194 стр.

çивĕчĕлет

точить.

194 стр.

çивĕчĕлĕ

имеющий острие; икĕ çивĕчĕлĕ – обоюдоострый.

194 стр.

çивĕчĕш

острие.

194 стр.

çикеле

закусывать.

194 стр.

çил

ветел; çил сиввĕн вĕрет – ветер дует холодно; çил-тăвăл, синкерлĕ çил – буря; çил çунатлă лаша – лошадь с крыльями ветра; çил тăман – вьюга; çавра çил – вихрь; çил арманĕ – ветряная мельница.

194 стр.

çилен

сердиться, гневаться; çиленсе – с сердцов.

194 стр.

çилентер

раздосадовать, разгневать.

194 стр.

çилĕ

гнев, ярость; çилĕпе – со зла.

194 стр.

çилĕ

вымя, çиллинчен те кайа мар – не меньше коровьего вымени.

194 стр.

çилĕлĕ

гневный, сердитый.

194 стр.

çилĕм

клей.

194 стр.

çилĕмле

клеить.

194 стр.

çиллес

гневный; хăвăрт çиллес, ытла çилĕлĕ – вспыльчивый.

194 стр.

çилхе

грива.

194 стр.

çиме

син.: (çи)
пища, еда; çимĕлĕх – пропитание; çимерен выçăлă-тутăлă пурăнать – в отношении пищи живет впроголодь.

194 стр.

çимĕк

семик, четверг перед троицыным днем.

195 стр.

çимĕç

син.: (çи)
корм; еда; çимĕç кӳр – уродить; çимĕçсем – овощи.

195 стр.

çинлик

син.: çилник
сенник, холодная горенка против избы.

195 стр.

çинçе

син.: çинçешке
тонкий; çинçет – утончать.

195 стр.

çинчĕн

об'едки.

195 стр.

çип

нитка; шнур; сетка; кайăксене тытма çип лартнă – для ловли птиц поставил сетку; çип çăмхи – клубок; йĕтĕн çиппи кĕпи (йĕтĕн пирĕ кĕпи) – рубаха из льняного холста (из льняных ниток); кантăр çиппи кĕпи (кантăр пирĕ кĕпи) – посконная рубаха; çип çĕлен – нитчатка.

195 стр.

çирĕк

ольха.

195 стр.

çирĕм

двадцать; çирĕм ача – двадцать мальчиков; епир çирĕмĕн – нас 20; çирĕмшер – по двадцати; çирĕмĕш – двадцатый.

195 стр.

çирĕм

син.: тĕреклĕ
крепкий, жестокий.

195 стр.

çирĕплен

укрепиться; стать более твердым.

195 стр.

çиç

сверкать.

195 стр.

çиçĕм

молния; типĕ çиçĕм – зарница.

195 стр.

çу

падать; çумăр çăвать – дождь идет.

196 стр.

çу

лето; çу уйăхĕ – май; ку çура – в это лето; çулла – летом; çу каçиччен – за лето.

196 стр.

çул

год; килес çул – будущий год; çуллен – ежегодно; çулталăк – целый год; çуллă хĕр – старая дева.

197 стр.

çул

косить; утă çул – косить траву; утă (утта) çулаççĕ, вутта татаççĕ – сено косят, а дрова рубят.

197 стр.

çула

лизать; мазать; кашăка çула-çула тасат – облизать ложку; ĕне пăруне çуласа тасатать – корова лижет теленка.

197 стр.

çулантар

умащать.

197 стр.

çулталăк

(из çул – год, тавлăк – сутки) целый год; çулталăкра виçĕ тапхăр – в год 3 раза; çулталăк кĕнеки – календарь.

198 стр.

çулу

огниво.

198 стр.

çум

близость; возле, рядом, вплоть; хĕрес çумне – ко кресту; ман çума – ко мне; çтина çумĕнче пĕр çын тăрать – возле стены стоит человек.

198 стр.

çум

сорная трава; çумла – полоть сорную траву; çумласа пĕтер – выполоть.

198 стр.

çумăр

син.: çăмăр
дождь; çумăр вĕттĕн çăвать – моросит; лаша çумăра тăлхарăть – лошадь фыркает к дождю.

198 стр.

çун

гореть; обтесывать, обрубать.

198 стр.

çунат

крыло; çунатлă – крылатый.

198 стр.

çунашка

салазки.

198 стр.

çунтар

син.: (çун)
жечь, обжигать.

198 стр.

çуп

бить; дать пощочину; алă çуп – аплодировать.

198 стр.

çупах

лещ.

198 стр.

çупăрла

трогать, дотрагиваться, прикасаться.

198 стр.

çупкăм

гроздь, кисть, гирлянда; пучек, клок.

198 стр.

çупкăмлан

распускать кисть; пилеш çупкăмланса тăрать – рябина в кистях (стоит).

199 стр.

çур

весна; çуркунне – весна, весной; çур-тырри – яровое поле.

199 стр.

çурăк

щель; çурăк ăшне – в щель.

199 стр.

çурал

родиться; çуралнă вырăн – месторождение; çĕнĕрен çурални – возрождение; çуралнăранпах епĕ сана иленнĕ – на тебя оставлен я от утробы (матери).

199 стр.

çуран

пеший; пешком; çуран çын – пешеход.

199 стр.

çураç

условиться; сторговать; сватать; сговорить; çураçаççĕ, мăкăрăч ĕçеççĕ – сторгуют, могарычи пьют; хĕр çураç – сватать девушку; çураçнă çын – сговоренная невеста; çураçнă хĕр – невеста.

199 стр.

çурат

родить; атте-анне пире хĕр çуратать – отец мать родят нас девушками.

199 стр.

çур тырри

яровое.

200 стр.

çурла

серп; çурла уйăхĕ – август; мăка çурла та алла касать – и тупой серп руку режет.

200 стр.

çурла

родить (животное).

200 стр.

çурхах

шкурка, мембрана, перепонка.

200 стр.

çурхи

син.: (çур)
весенний.

200 стр.

çут

засветить; зажечь; засвечать.

200 стр.

çутат

светить.

200 стр.

çутă

свет; светлый; яркий; светло; çутă-шурă – светло-белый; кунта çутă – здесь светло; çап-çутă – очень светлый; весьма светло; çутă-хурт – светлячек; çутă-кăвак – светло-голубой; çутă-хĕрлĕ – алый.

201 стр.

çутăл

светиться; тул çутăлать – светает.

201 стр.

çутăлан

блестеть.

201 стр.

çутăлтар

вычистить.

201 стр.

çут-тĕнче

син.: çут-тĕнче тытан
держатель вселенной ("светлого мира").

201 стр.

çут-çанталăк

свет; вселенная.

201 стр.

çуха

ворот, воротник; "çуха" – особое женское украшение, увешанное монетами.

201 стр.

çухал

пропасть; потеряться; потерять дорогу; куçран çухал – исчезать с глаз.

201 стр.

çухалла

надевать обратно "çуха".

201 стр.

çухат

терять; сгубить; килĕнче Йаккăва çухатнă, ăна ашшĕсем куллен шыранă – дома хватились Иакова и родители ежедневно искали его; çухатни – потеря; айăпне çухат – загладить вину; укçуна ан çухат – не теряй денег; хĕре çухатрĕç – сгубили девушку.

201 стр.

çухрăм

верста.

201 стр.

çӳл

син.: çӳлĕ
высокий; çӳлте – в вышине, наверху; епĕ санран çӳлĕ – я выше тебя.

201 стр.

çӳле

син.: çӳлелле
наверх; çӳле хăпар – взлезать.

201 стр.

çӳлĕк

навес; полка.

202 стр.

çӳлĕш

син.: çӳлĕшĕ
высота; вышина; рост; ун çӳлĕшне пĕр аршăн та улт вершуклă тăваççĕ – вышиной его делают в 1 арш. 6 верш.

202 стр.

çӳлте

высоко; вверху.

202 стр.

çӳлтен

свыше; çӳлтен ан – сойти; çӳлтен ӳк – упасть сверху.

202 стр.

çӳпĕ

син.: çӳп-çап
сор; мусор; çӳп татăкĕ – соринка; çӳп татăкĕ куçа кĕчĕ – соринка попала в глаз.

202 стр.

çӳпĕле

засаривать.

202 стр.

çӳпĕ шăл

выметать сор.

202 стр.

çӳлçĕ

кадка.

202 стр.

çӳре

ходить, ехать, путешествовать.

202 стр.

çӳрен

буланый; рыжий; çӳрен лаша – буланая лошадь.

202 стр.

çӳрлĕçен

глиста.

202 стр.

çӳç

волос, волосы; çӳçрен лăçка – драть за волосы; çӳçрен çӳçе, çӳçе-çӳçĕн – (схватили) друг друга за волосы; çӳç чирĕ – колтун; çӳç пĕрчи – один волос; çӳçсĕр, çутă пуç – безволосый; çӳçлĕ – волосатый.

202 стр.

çӳçе

бахрома.

202 стр.

çӳçе хăва

ива.

202 стр.

çӳхе

тонкий.

202 стр.

çӳхел

стать тонким.

202 стр.

çӳхе пулă

сорожка.

202 стр.

çӳхе çĕр

внутренняя часть бедра.

202 стр.

çӳхет

утончать.

202 стр.

çӳхе тимĕр

листовое железо.

203 стр.

çӳхе хут

тонкая бумага.

203 стр.

çывăр

спать; çывăрма йуратакан – сонуля; çывăрса кайнă – уснул; манăн çывăрас килет – мне хочется спать; çывăраймасăр аптăрани, ыйхă килмесĕр аптăрани – бессонница.

203 стр.

çывăртар

уложить спать; убаюкать (дитя); йурласа ача çывăртар – убаюкать ребенка.

203 стр.

çывăх

син.: çывăхра
близкий, близко; вăрман çывăхĕнче – вблизи леса; çывăхран анчах куракан – близорукий; çывăха, патне пыма çук – неприступный; вĕсем манран çывăхранах пычĕç – они шли совсем близко от меня.

203 стр.

çывăхар

приближаться.

203 стр.

çывăхарт

сблизить.

203 стр.

çылăх

грех; çылăх çынна пĕтерет – грех губит человека; çылăх каçарттарни – исповедь; çылăх каçарттар – исповедываться; çылăх ыйт – исповедывать; çылăха кĕр – согрешить; çылăхлă – грешный; çылăхсăр – безгрешный.

203 стр.

çын

син.: етем
человек; çын ăшне – внутрь человека; çын ăшĕнчен извнутри человека; унăн сăнĕ сывмар çынăнни пек пулнă – лицо его было похоже на лицо больного; кашни виç çынна икшер сехет калаçрăм епĕ – с каждыми тремя человеками я говорил по два часа; виç çынна икĕ çăкăр виç çынна икĕ çăкăр парса тухнă (пара-пара тухнă) – на каждые 3 человека он дал по 2 хлеба; çын çук вырăн – безлюдие. Мĕнле çын шыратăн есĕ? – какого человека ты ищешь? есĕ мĕнле çын шыратăн? епĕ каскалакана шыратăп – ты какого человека (кого) ищешь? Я ищу плотника (известного напр. который у меня работает).

203 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сурпан

сорпан (сурбан, сорбан, Пшкрт: сорβан), род вышитого полотенца, которым чувашские женщины обертывают голову (у низовых) или шею (у верховых). N. Сурпан замужние чувашки носили для того, чтобы не показывать волос свекру и деверьям, потому что показывать им волосы или же необутые ноги считалось в старом быту непристойиым и даже грехом. Микушк. Сурпана хăмачă çип хурса хĕррине тĕртеççĕ, вĕçне хăмач çип утаççĕ, тата вĕçĕсене тĕрлĕрен кăтат тытаççĕ. С. Тим. Пуса, кантăр, йĕтĕн сурпанĕ пулать. Якейк. Сорпан арăмсен, мăйра полать. Орау. Сурпан пирри туттăр пирринчен анлăрах та, вăрăмрах та пулать. Сурпан пирри вĕçĕсене сурпан пуçĕсем çĕлесе хураççĕ те, сурпан пуçĕ сарлакăшех тата хăмач çĕлесе хураççĕ. Унтан вара шăтăк (= шăтăкла) çĕлесе хураççĕ. Шăтăксем (= шăтăкласем) туттăр вĕçне çĕлекен шăтăксем (= шăтăкласем) пек ансăр мар. Тата сурпан çумне хашĕ пасар шăтăксене (= шăтăкласене) çĕлесе хураççĕ. Туттăр çумне килти шăтăка (= шăтăклана) çĕлесе хумаççĕ, апла хулăм пулать, тиççĕ. См. туттăр. Сред. Юм. Сôрпан — хĕрарăмсĕм пуçа çыхаççĕ. ЧС. Унтан вара алăка уçса прахрĕç те, чуклекен çĕлĕк тăхăнчĕ, тата пилĕкне сурпан çыхрĕ те, алăк енелле ак çапла каласа кĕлтăвать... Чиганары. Уй варĕнче сорпан чăсăлса выртĕ. (Отма çол). См. Н. В. Никольский. Краткий курс этнографии. К. 1929, стр. 181. Юрк. Хĕрĕх капан айĕнчен хĕр вăрласа тухрамăр, аллă капан айĕнчен арăм туса тухрăмăр. Тăрик, тăрик тăрнана туй пуç туса ятăмăр, йĕплĕ хурелĕ чĕкеçе хĕр пуç сырса ятăмăр, лутра тына амăшне сурпан касма ятăмăр, Иванпала арăмне кучченеçпе ятăмăр, алăк çинчи шăрчăка кĕвĕ калама ятăмăр. Вилĕ-йăли. Унтан, арăм пулсан, пуçне сурпан тăхăнтараççĕ. N. Сурпан-пуç çĕкле, выткать сурпан-пуç (конец сурбана). Ерк. 8. Икĕ вĕçлĕ сурпанĕн çӳçи кăвак пурçăнран.

çил

(с’ил’), ветер. Шумш. Çĕр çинче çил, вот, шу хăватлă, теççĕ. N. Ĕлĕк килте атей-апай калатьчĕ: кашкăр хăш ойăхра çилпе тăранать тетчĕç. N. Паян çил вăйлă. N. Çил çине кăларса, типĕтсе хур. Вынеси иа ветер, высуши и убери. Пухтел. Пĕр çил те çук. Совсем нет ветра. Изамб. Т. Кăçкăрсан та, çиле хирĕç (против ветра) нимĕн те илтмеççĕ. Ib. Пире çил майĕпе (по ветру) хыçалтан усĕр çын сассисем илтĕне пуçларĕç. N. Кашни конах ирсĕр çил тăратĕ. Ежедневно бывает сильный ветер. Сред. Юм. Çил тохакан çăвар пор, тет, çав çăвар конче (= кутĕнче) карчăк сыхласа ларать, тет, вăхчи-вăхчипе çав карчăк çил çăвар пăккине уçса пăхать, тет те, хăш чохне туххăмах питĕрсе лартать, тет, тепĕр чохне çил пит вирлĕ пырса çапăннипе нăмайччен питреймесĕр тăрать, тет. Çапла карчăк çил çăварне питреймен чохне çĕр çинче çил вăйлă пôлать, тет, вара. Ib. Пĕчик ачана тôла илсе тохсан, çил хыпать те, хăрăлтатакан пôлать. Ib. Çил туллать, бушует ветер (гов. прн сильном ветре). Ib. Паянхи çил сăкман витĕрех касать (гов. о пронизывающем ветре). N. Çил çăварĕнчех пурăнатпăр. Мы живем на самом ветру. АПП. † Çирĕк çулçи çил пулчĕ, хурăн çулçи хут пулчĕ. N. Утни-юртни сисĕнмеçт, шыв пек юхать, çил пек вĕçет (урхамах). Якейк. Çил пек каять (пырать). Несется, как ветер. Чуратч. Ц. Хуçа лаша кӳлтерчĕ, тет, пĕр мих çăнăх, саккускă, эрек, илчĕ, тет те, Ваçкă патне çил пек карĕ, тет. Ст. Чек. Ку хурчăка чĕпĕ çине çил пек вĕçсе анчĕ. Сĕт-к. Çил вĕçтернĕ тосан пак тăвăп. Сделаю как пыль, носимую ветром. Т. VI. Эй турă, çилпе çакланнине çилпе сир. (Из моленья). Орау. Навус айĕнчи пăра (лед) айккисенчен çил çиса, юпа пек, юпа пек тăратса хăварнă, навусĕ тăррисенче çĕлĕк пек тăра-тăра юлнă. Ib. Çил çӳл енчен вĕре пуçларĕ. Подул верховой ветер. Ёрдово. Çав сехетрех çил йăвашлансан, прийомне чакарас пулать (на обдирке). Ib. Çил енчи чӳречесем пурте сĕмĕрлсе пĕтнĕ. Ib. Çил çине ан лар, вĕрĕлĕн (снова простудишься). Ib. Катка çил çинче ларса (стоя на ветру) пĕтĕмпех шултăркаса кайнă (рассохлась). Ib. Çил вĕрекен çĕрте (на ветру) ӳсекен йăвăç начар пулать. Ib. Пӳрт уммĕнче (в сенях) çывăрсан, çил тимĕ-ши (не продует ли?). Ib. Атăл çинчен (с Волги) çил вĕрет. N. Çилĕн çунат çук, шывăн турат çук. N. Çил çинче ан çӳре. Не ходи на ветру. Завражн. Çил хирĕçлеччĕ. Регули 1211. Он пак çилте каçмалла мар Атăлпа. Ib. 1079. Çак çилте каçмалла мар Атăл орлă. Бел. Гора. † Йĕтĕн пирĕ кĕпине сил вĕртмешкĕн тухрăмар (чтобы проветриться). Шор-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ; кайран ял орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Скотолеч. 13. Çил тивмен çĕре (где нет ветра) тăратас пулать (лашана). N. Хăньтю пулсан, лашана çил çинче тăратма (оставить на ветру) юрамасть. Юрк. Çил пăркаланса вĕрсен, çумăр пулат. О сохр. здор. Çума юраман тумтирсене ялан çил çине кăлара-кăлара çакас пулать. Ib. Сивĕ çил çинче тăрсан, если побудешь на холодном ветре... Ib. Тарланăскер, çил çинех ларнă. В. Ив. Çитменнине тата çилпе сăвăрнă чух е çил килмест (не бывает ветра). Пазух. † Кĕпер çине шыв кĕрет, йĕтĕн кĕпине çил илет. СТИК. Çил вылят. Ветер гуляет свободно. Сунч. † Çӳлĕ тусем çинче çил вылять, çилĕ çĕре ӳксе çухалать. Арçури. Ват юмана çил ватнă, çĕмĕртсене çĕмĕрнĕ. Нюш-к. Хăрăк (беспорядочный) çил çăмăр çăвас вырăнне вĕрет. N. Хаяр çил, резкий, пронзительный ветер; назв. духа (его просят охранять хлеба от такого ветра). || В перен. см. N. Тата хăшĕ халăхшăн пит тăрăшас пек туйăнать, анчах унăн пуçĕнче çил çӳрет. N. Эсир апла çиле анчах калаçатăр (говорите на ветер, .т. е. попусту). Бюрганский. Эсир эпĕ каланă сăмахсене ан манăр; манăн сăмахсем çиле ан пулччăрччĕ. N. Пĕр апат çиетпĕр те, иккĕмĕшне çил хыпса тăратпăр, тенĕ салтак. N. Çил вĕрет — образное выражение; о тебе сказано, а ты не замечаешь. || Назв. божества 2-го-разряда. Сред. Юм. Н. Карм. Çиле така параççĕ, çил амăшне путек параççĕ. (Учук). Магн. М. 6З. Çил ашшĕ,— амăшĕ — хаярĕ,— инкекĕ,— синкерĕ,— çыхчи,— çоначĕ. (См. там же стр. 84, 89, 91). || Часть мельницы. Торх. См. арман.

хытă

(хыды̆), твердый, жесткий. N. Хытă çĕр, жесткая земля. Ст. Чек. Хытă (о железе). Чув. пр. о пог. 167. Хытă, хыт тăрать (о твердом облаке, с резкими очертаниями). Эпир çур. çĕршыв 10. Пирĕн тырă та курăк та ĕлĕк хытă пулнă вырăнтах питĕ селĕм пулать. || Жесткий (о воде). Вишн. 67. Хытă шыв та аван мар, ун ăшĕнче пăрçа та лайăх сарăлмасть, чей те пиçмест, ĕçме те хытă вăл. || Твердое, жесткое. С. Дув. Хытă юман хыттине касса турпас тухмарĕ; хытă пуян ывăлне ытса укçа памарĕ. N. Мĕн çирĕн? — Хыттипе çемçи. Череп. Чĕре анине хытă кĕрет (подваливает под сердце). || Тяжелый, трудный. Собр. Ĕç хытă та, çавах та чикмест, теççĕ. (Послов.). N. Сан çăварăнтан тухнă сăмахсемшĕн хытă çулсенче те пăрахмарăм. N. Хытă чирпе чирленĕ çын час вилсе кайма та пултарать. N. Питĕ хытă вăрçă варçать. || Тягость, трудность. N. Вăл пурăнăç хыттине те курнă. N. Пурăнăç хытти чак хытă. Жизнь очень трудна. || Скупой, скуповат, скупость. N. Эй, хытă та! ГФФ. † Пирĕн аттейĕн хытти пор, четвĕрт тĕппе ыр полчĕ. Скуповат наш батюшка — прослыл хлебосолом, поставивши гостям подонки, оставшиеся на дне четверти ГФФ. † Пирĕн аннен те хытти пор, кокăль тĕппех ыр полчĕ. Скуповата наша матушка — прослыла гостеприимной, поставивши гостям остатки пирога. Якейк. † Хоячкам четвĕрт пуçлас тет, хĕрпе кĕрӳ кайччăр тет; пирĕн хончкамăн та хытти пор. Регули 1065. Хытăран никама та памасть. N. Майсăр пуянскер пулсан та, хăйĕн хыттипех. || Устойчивый, соблюдающий себя. Шорк. Хытă хĕр. (Употребляется в смысле хорошего поведения). || Жестокий. N. Хытă чĕреллĕ, жестокий. || Тугой (об ухе). Кама 68. Эсĕ, Митьтя, кунтарах лар, сан хăлху хытăрах. См. хытă холхаллă. || Туго. Тимĕр. Хурама та пĕкĕ кӳлме хытă, чӳлĕкне туртсан авăнмас. Альш. † Пилĕкме хытă çыхайрăм, ăсма хытă татайрăм. Ёрдово. Лашине хытă кӳлсен, тавраш ванать, теççĕ. Пухтел. Хытă уçăлать (о туго отворяющейся двери). || Строгий. N. Закон хытă пулнă. N. Ну, кĕрӳ, питĕ хытă алăра пуль-çке, тепле çăлăнса килен. || Твердо, строго. || N. Ăсна хытă тыт, укçуна хĕсĕкрех тыт. || Строго, сурово. || N. Вăл итлемен çынна эпĕ пит хытă тытăп. N. Ăна тата хытăрах тыта пуçланă. ЧП. Арăму хытă тытсан, эс те çӳремĕттĕн çĕр хута. N. Хĕрарăм пулсан та, хăвăн ачусене хытăрах тыт, вĕсем усала ан вĕренччĕр. Сред. Юм. Ачусĕне хытăрах тыт, ôнсăрăн çын пахчине пит кĕреççĕ. N. Ху ăсна хытă тыт. N. Хытă тăр, сурово, строго жить. Истор. Вăл унта хăйне хăй пит хытă тытса усранă. N. Çынна усал ĕç тума хĕтĕртнĕшĕн хытă сут тăваççĕ. || Грубый, грубо, резко. Баран 58. Хытă сăмах каланăшăн каçар мар. (Может быть надо: „Хытă сăмах каланине каçар“?). N. Вĕсем хытă сăмахсем çĕкле-çĕкле калаççĕ. N. Аннене хытă каларăм, эпĕ сума сумарăм. || Крепко. N. † И вĕçес çук, вĕçес çук, çатан карта хытă тытать. N. Халĕ нимех те тумастпăр, Атăлĕ хытă ларман та. Орау. Çывăрса юлăр.— Ăйăхне хытă çывăратпăр-çке те ăна. Баран. 125. Çанталăк сивĕтнĕçемĕн упанăн ăйхи йывăрланса килет, хытăран хытă (все крепче и крепче) çывăра пуçлать. Кан. Çĕршыва сыхлас ĕçе хытăран та хытăрах вăйлатма кирлĕ. N. Хытă çыврать. Спит крепко. || Плотно. N. Куçусене хытăрах хуп. || Громко. Янтик. † Тата хытăрах каласан, хамăра вăй килмĕ-ши? (Вăйă кĕввисем). N. Хытă кала 1) громко, 2) строго. Альш. Пӳртре хăнасем ĕçеççĕ: шавлаççĕ, калаçаççĕ. Сас-чĕвĕ хытах пӳртре. || Терпеливо. N. Вăл çав асапсене пит хытă тӳссе тăнă. || Быстро. N. Эс хытă отатăн! Ты ходишь быстро. Регули 1401. Эп кортăм, пит хытă чопса кайрĕ. || Много. Вишн. 60. Хытă, час çисен: ку çын çиессе те сатур çиет, ĕçлеме те сатур ĕçлет пулĕ, теççĕ. О сохр. здор. 98. Çиессе те хытă çиеççĕ, ĕçлессе те лайăх ĕçлеççĕ. Синерь. Хваттер хуçисем калаç, тет: пирĕн пĕр стряпкă пурччĕ, çав юмаха (сказки) хытă пĕлетчĕ, тесе калаççĕ, тет. Регули 1402. Хытă çият, ĕçлет. Якейк. Эс онпа хытăрах калаç-ха, вăл сана тем те кăтартĕ. А ты говори с ним больше, еще не то будет. Ib. Эс хытăрах шыва кĕр-хе (к этому можно прибавить: пĕтĕмпех те полăн, т. е. еще утонешь). || Здорово. N. Хытă лартать вăл тĕлĕк, шуйттан. || Сильно. Çутт. 62. Кĕркуннехи тăм хытах укнĕ пулмалла. N. Çумăр хытах çуман. Капк. Сывалĕ-ха. Хытах ӳсĕрмест. А.-п. й. 70. Пӳрнески хытăран хытă шăхăрать. N. Вăрçă питĕ хытă вăрçать. N. Патак ил те, хытă ишсе кăларса яр. ЧС. Алă тата хытăрах ырата пуçларĕ. Юрк. Улпут пĕре çапла эрех ĕçсе пит хытă ӳсĕрĕлнĕ. Капк. Эп сире питĕ хытă кĕтрĕм. КВИ. Чул çумĕнче пĕр этем ларать хытă йăнăшса. N. Йăвăçсем хытăран хытă кашла пуçларĕç. А.-п. й. 15. Йытă тус, ытла хытă ан вĕр-ха, атту кашкăр килсе иксĕмĕре те çисе ярĕ,— тет. Ib. 4. Анне пăхса тăман та, яшка хытă вĕренĕ, мулкач хытă вĕренипе хурантан тухнă та ӳкнĕ. || Очень. N. Сана Верук хытă кĕттĕр ( = кĕтрĕ): килет пулĕ, тесе. Альш. Чĕнтĕм хытă, тет: килес, терĕç. Ib. Хăйсене пыма питĕ хытă каларĕçĕ. Чхĕйп. Пит хытă хăранă. Очень боялись. Регули 1403. Хытă çиленчĕ он çине. N. Арăма кĕркунне укçа хытă кирлĕ пулнă (пока добились). Изамб. Т. Пурсăмăр та пит хытă ӳсĕрĕлтĕмĕр. N. Питĕ хытă тав-тăватăп вăлсене. || Очень хорошо. N. Хотла хытă пĕлетĕп. тетчĕ. || Настойчиво, смело. N. Унта халăхшăн хытă тăракана суйлас пулать. || Крутой (о каше, о яйцах). Чураль-к. Хытă пăтă çимĕттĕм, çăвне кура çиетĕп. Череп. Хытă пиçнĕ çăмарта. О сохр. здор. Çăмарта чĕрĕлле те, калеклĕ пĕçернине те, хытă пĕçернине те çиме юрать. || Назв. болезни. N. Эпĕ хасĕр пăртак сымартарах выртап больницара, хысанаран ăш хытти туртать, и пилĕк ыратать (б. Чист. у.). Ст. Чек. Ăша хытă кĕни. Чăв.-к. Эпĕ ăша хытă кĕнипе ни йĕре пĕлместĕп, ни тăра пĕлместĕп. N. Вилĕм хытти туртнипе (предсмертные судороги). N. Юмăç карчăкки аллине кĕпе айĕнчен хырăм çинелле (мне) чиксе ячĕ те, хырăма аллипе пуса-пуса калать: ак кунта Ишек хытти, ак тата Кипĕт хытти. Ишеке çурта кайса памалла, Кипĕте хур пусса чӳклемеллĕ, тет (от боли в животе). Моя автобиограф. Будучи лет 9 или 10, я заболел какой-то внутренней болезнью. Мать повезла меня к Семеновой старухе. Меня положили вверх лицом. Йомзя подсунула свою руку под мою рубашку и щупала мой живот, при чем говорила: а вот это Ишек хытти (т. е. это жесткое место от Ишаковского бога), а это вот Кипĕт хытти (от киремети Кипĕт) и т. д. Альш. Шыв хытти; ăншăрт хытти; сивĕ хытти; çын çилли хытти; кĕлĕ хытти; вилĕ хытти; вилĕм хытти. Ib. Мананкăкăр айне сивĕ хытти кĕрсе каять та, сывлама йывăр пулать. N. Çын çилли хытти = çын çилли чирĕ. См. çын çилли чирĕ. (вып. ХII, стр. 154). || Назв. поля. Тайба Б.

леш тĕнче

„тот свет“, „загробная жизнь“. Аттик. Кӳрĕшрен мĕнтен япала кивçен илсен виллисем те леш тĕнчере кивçен япала илсе парăмланса пурăнат, теççĕ. Ст. Чек. И мăнтарăн çут тĕнчи, пĕр уйăх та пĕр хĕвел, пĕртех пулсан çутă-çке. И мăнтарăн леш тĕнчи, çич уйăх та çич хĕвел, çиччĕ пулсан та çути çук. (Масар пуçлăхĕ юрри). См. леш тĕнче (вып. VШ, стр. 83).

çутă тĕнче

çут тĕнче, то же, что тĕнче. N. Çут тĕнче = тĕнче. КВИ. Çакă çутă тĕнчере вăйли те çук этемрен. Ib. Çут тĕнчере çĕр мăнтăр, унтан мăнтăр ним те çук. Жирней на свете лишь земля, жирней ее на свете нет. ÇМ. Çут тĕнчере кам телейĕ çĕре ӳксе юлнă. И. Тукт. † Хăрантсуски кĕпе, пурçăн читтĕк, курсан курăп пуянсем çийĕнче. Юсăнăп-юсăнмăп тесе ан калăр, юсантарать иккен çут тĕнче... (Ĕлĕкхи юрă). Альш. Пирĕн çамрăк ĕмĕрсем иккĕ мар, çутăях та тĕнче виççĕ мар. N. Хĕрлĕ хĕрсем хушшинче чи илемли Варуççи, çут тĕнчере пĕр тĕнче. || Назв. божества у язычников чуваш. См. çут-тĕнче (вып. ХII, стр. 282).

тĕп кашта

основная перекладина. Сред. Юм. Тĕп кашта (их два) тесе пыра пураса пĕтерсен чăн тĕпне хуракан каштана калаççĕ. Тĕп каштасем çине траппил лартаççĕ. || См. арман, тĕп кашта (вып. II, стр. 28).

тĕп çапă

см. арман, тĕп-çапă (вып. II, стр. 52).

тĕпек

то же, что хуран тĕп, круг, на который ставится снятый с крюка котел с варевом. || Поперечная железка у жернова. Уресмет. Тĕпек – большое железо в жернове, на которое упирается ухват. Качал. Тĕпек тытса тăракан ватлăх. Якейк. Тĕпек — чола çавракан япала (тимĕр). Мочеи. Тĕпек — деревяшка внутри верхнего камня, сквозь нее проходит йĕке. См. арман, тĕпек (вып. II, стр. 51).

тĕпеклĕ ухват

см. вып. II, стр. 52.

тĕревĕç

деревянный подпор на конце вала ветрянки. См. арман, тĕревĕç (вып. II, стр. 52). || Опора.

чу

встр. в сочетанин: сас-чу (см. вып. ХI, стр. 79).

аялти чул

см. вып. II, стр. 54 нижний жернов.

аçа чулĕ

аçа чуль, аçа чолĕ, громовый камень, аэролит. Ал. цв. 27. Аçа çапса, аçа чулĕ ешĕл тĕме çине ӳксе, шач! тутарать. См. вып. II, стр. 124.

чул варри

см. вып. II, стр. 54, отверстие бегуна.

чул кăшкарĕ

чул кăшкар, клетка вокруг камня. Якейк. См. вып. II, стр. 54. В. Олг. Чол кăшкарĕ – круглый ящик, в котором камень (жернов), чтобы не сорилась мука.

чул лартмалли

см. вып. II, стр. 54.

чул пуставĕ

см. вып, II, стр. 55.

чул савăлĕ

клинья для выравнивания камня, см. вып. II, стр. 54.

чол сакки

кровать (сруб для камней), см. вып. II, стр. 55.

чул сакки кашти

см. вып. II, стр. 55.

чул сакки хăми

см. вып. II, стр. 55.

чул çулĕ

насечка на камне, см. вып. II, стр. 55.

чул танаштармалли машина

см. см. вып. II, стр. 55.

чул тӳрлетекен

см. вып. II, стр. 55.

чул хăпартмалли

баран, см. вып. II, стр. 55.

чул хăпартмалли винттă

винт для подъема камня, см. вып. II, стр. 56.

чул хăпартмаллин патакки

рычаг для подъема жернова, см. вып. II, стр. 56.

чул хăпартса антармалли

см. вып. II, стр. 56.

чул хăпартса тăхмалли винтта

кран для подъема жернова, см. вып. II, стр. 56.

ун чул

он чол, столько, см. вып. III, стр. 241.

мĕн чул

см. мĕн чулĕ, сколько (вып. VIII, стр. 344). Пазух. 90. † И маттур та маттур ай терĕç те, мĕн чулах та маттур пулĕ халь.

çавăн чул

столько, см. вып. Х{{anchor|DdeLink25050656193887}} II, стр. 10.

тем чул

неизвестно сколько, см. вып. ХIII, стр. 280. Ир. сыв. 28. Пĕлте пăхать тем чулччен. Образцы ЗЗ. † Авăнмасть, авăнмасть, ай, тиеççĕ, тем чул авăнсан та утсем каçаççĕ.

мĕн чулĕ

сколько, см. вып. VIII, стр. З44.

мĕн чуллăх

насколько, см, вып. VIII, стр. З45.

ун чух

он чох, тогда (см. вып. III, стр. 241).

ун чухлĕ

столько, см. вып. III, стр. 241.

ун чухне

тогда, в это время. Ст. Яха-к. Ун чухне унта пĕчĕк ачасем çунашкапа ярăнмалли те çук, çиччас çуна айне туса вĕлерсе пăрахĕç. В то время маленькие дети и не могут кататься на салазках, так как легко могут быть раздавлены на смерть санями. См. вып. III, стр. 241.

ку чухне

в настоящее время, теперь, см. вып. VI, стр. 25З.

кăчухне

теперь, в настоящее время. N. Кăчухне = ку чухне = кăчӳне. См. вып. VII, стр. 206.

кĕчохне

то же, что кăчухне. N. Кĕчохне = ку чухне = кĕчӳне. См. вып. VII, стр. З22.

кăчухнехи

теперешний. N. Кăчухнехи = ку чухнехи = кăчунехи. См. __вып. VII, стр. 206.

чӳ

то же, что чĕв, встреч. в сочетании: сас-чӳ (см. вып. ХI, стр. 79).

така чӳкĕ

моленье, когда в жертву приносился баран (см. вып. ХIII, стр. 15З).

ача чăкăчĕ

у язычников чуваш сыр, привосимый в жертву после родов, см. вып. II, стр. 171.

Пански чăлха

см. панăски чăлха (вып. IХ, стр. 91). Пазух. 20. † Пански чăлха çу хута.

тăла чăлха

чулки сшитые из домашнего сукна. Пазух. 20. † Тăла чăлха хĕл хута. См. вып. ХIV, стр. 256.

сасă-чĕвĕ

, сас-чĕвĕ, шум вообще, слух, весть. КВИ. Сасă-чĕвĕ илтĕнмест. Ал. цв. 27. Хирĕç чĕну те, пурăнăç çинчен ыйту та нимĕн те çук, нимĕн сас-чĕвĕ те илтĕнмест. См. сасă-чĕвĕ (вып. ХI, стр. 79).

ассăр

(ассы̆р), amens, безумный. Полтава. 71. Вилет ассăр. Кочубей. Ăна çăлма ним май çук. Умрет безумный Кочубей. В рук. Сир. поставлено ассăр халăх вм. печатного «ăссăр халăх» (98 стр.). Другие считают это сл. ошибочным.

атча карчăкĕ

(-ζ’ы̆гэ̆), obstetrix, бабка-повитуха. V. апăс, епи-каррк, епиш. О повивании у чуваш см. Н. В. Никольский, Народная медицина у чуваш, стр. 24.

а

(а), particula enclitica interrogativa: an, utrum, num, quae semper verbo finiio in duram vocalem desinenti additur, eidemque secundae tantum personae, ceteris orationis partibus nunquam adiungitur. Вопросительная энклитическая частица: ли, которая ставится только после окончательных глаголов 2-го лица с широким окончанием и иногда по русски не переводится. V. е, и. Алших. Саламалик, тавăсье! Ĕçетре-çиетре? вылатра-кулатра? пире хапăл тăватра? Привет вам и благодарноcть за ваше прежнее гостеприимство! Пируете-ли вы? веселитесь-ли вы? примете-ли вы нас к себе? V. К. Прокоп., Брак у чув., стр. 17, 48. Митта, эс хăнана пыратăн-а (пырáтна)? Дмитрий, ты пойдешь в гости? Эсĕр пасара пыратăр-а (пырáтра)! Вы поедете на базар со мною (или: с нами)? (или: вы приедете на базар в нашу деревню? Если базар не в деревне говорящего, то скажут: „Эсир пасара тухатăр-а (туháтра)?“ — если базар близко, и „эсĕр пасара каятăр-а?“ — если он далеко). Ib. Эс шыва кĕме карăн а? Ты ходал купаться? || Interdum primae personae imperativi adiungitur; haec loquendi forma, cantilenis propria, rem aliquam, cuius perficiendae magnam habeas fiduciam, tanquara alterius arbitrio permissam esse significare videtur. Присоединяясь к 1-му лицу пов. накл., выражает самоуверенное желание сделать что-либо при участии или содействии со стороны другого. Собран 108. Ĕçсем кукки куркуна: курку тĕпне курам-а? Илсем кукки çĕлĕкне: кăтра çӳçне курам-а? Выпей, дядя, свой ковш, я посмотрю на его дно. Сними, дядя, с себя шапку, я посмотрю на твои кудрявые волосы. Батыр. Б. Юрла-юрла ĕçер-е? юртан шурă пулар-а? Пылла-пылла ĕçер-е? пылтан тутлă пулар-а? Давайте пить и петь песни, и сделаемтесь белее снега. Давайте пить медовое пиво, и сделаемтесь слаще меда. С. Тим. Чĕлтĕр юхан çырмана чĕн чĕнтĕрпе карар-а? Давайте преградим течение журчащей речки, протянув настоящее кружево. || Tertiae quoque einsdem modi personae additur, cum aliquis vult significare sese ea, quae alter agat, pro nihilo ducere. Также ставится и после З-го лица того же наклонения, если хотят указать, что действиям другото не придают никакого значения. Ст. Чек. Ак вăл эсĕ мĕн хытланнине аçăна каласа парас тет. — Калатăр-а! Он хочет сообщить о том, что ты делаешь, твоему отцу. — Пусть сообщает, не очень то я об этом забочусь. Ib. Вăл килне каяс тет. — Кайтăр-а! Он хочет итти домой. — Пусть его уходит, не очень то я забочусь. || Item cum particula сам, imperativo addita, coniungitur, qua verborura copulatione is utitur, qui aliquem sincere et ex animo precatur. Соединяясь с частицею „сам“ пов. накл., выражает задушевную просьбу. Собран. 172. Каласам-а, тантăш, чăн тӳррине, санăн чуну кама юратат? Скажи, прошу тебя, мой друг, по чистой правде, кого ты любишь? Кильд. Т. Ан кайсам-а, чун савни, каласси пур пĕр сăмах. Не уходи, душа моя, мне надо кое-что тебе сказать. || Eadem loquendi forma adhibetur cum aliquis vult significare nibil interesse sua, quid agat alter. Тот же оборот выражает безразличное отношение к тому, что делает другое лицо. Ст. Чек. Аннене каласа парам-ха! — Каласам-а! Я вот пожалуюсь матери! — Жалуйся, не очень то я забочусь.

Аймет

(Аjмэт), nom. pr. viri, личн. имя мужч. САСС., Т.-И.-Шем. || Имя татарина. Асан. Сf. черем. Аймэт, n. viri (v. Марла календарь 1909 iйлан, стр. 48).

аймик

vox incertae signiL, in aenigmate posita, слово неизвестного значения, встречающееся только в одной загадке. Собран. 244. Кĕвен, кĕвен, кĕвен ут, кĕвен ут та çӳрен ут, тайки мине таймик, ту хăпарсан аймак. (Çăралçанпа кăткă). Hoc aenigma, quo duo formicarum genera, maius et minus, significantur, alia lingua reddi non potest. Непереводимая загадка о крупной и мелкой породе муравьев. Hoc aenigma a Tataris assumptum esse videtur, qui dicunt: это, повидимому, тат. загадка: Бiллį бiллį џiрӓн ат, бįлį нįчкӓ кӧрӓн (кӧрӓн) ат, тауҕа мįнįб таймас ат, хаста тįjįб ӳлмӓс ат. (Кырмысkа), т. е. „Рыжая лошадь с несколькими перехватами (талиями), игреняя лошадь с тонкою талиею, — лошади, которые не поскользнутся при подъеме на гору и не умрут от болезни“. (Муравьи). См. кн. [араб сăмахĕсем] („Очень интересные загадки“), соч. Гирея Арсланова (Казань, тип. Бр. Каримовых, 1910), З стр., 11.

авăр

vox ignotae signif., aenigmatum propria. Cf. авăр. Слово неизв. значения, встречающееся в загадках. Ракова, Альш. Авăр, авăр чечек, авăр кукăр чечек. (Аслати авăтни, aenigma caeli fragorem significans, загадка о громе). Hoc quoque aenigma caeli fragorem significans a tataris assumptum est. Загадка о громе заимствована у Татар. Срав. тат. „Зӓҥгӓр-зӓҥгӓр, зӓҥгӓр чӓчӓк, кӱк, кӱк, кӱк чӓчӓк, кӱрįрӓ кӱзгӓ матур чӓчӓк, кӱтӓрiргӓ ауыр чӓчӓк. (Лампы)“, т. е. „Голубой, голубой, голубой цветок, синий, синий, синий цветок; на взгляд — красивый цветок, поднять — тяжелый цветок. (Лампа)“ См. у Гирея Арсланова, ор. cit, 2 стр., 8. Собран. 245. Тĕр, тĕр, авăр, тĕр авăр, ăна тĕрме мĕн пур? Хуç, хуç авăр, хуç авăр, ăна хуçма мĕн пур? (Тӳшек пуçтарни). Сверли, сверни...., сверни...., что стоит его свернуть? Перегнн, перегни...., перегни...., что стоит его перегнуть? (Загадка о свертывании перины). Aenigma culcitam convolvendam vel complicandam significans. Cf. авăр.

акăш-макăшлан

(агы̃ш-магы̆шлан), se insolenter, turpiter gerere; lascivire, безобразничать, озорничать, шалить. Кубня. Мĕн акăш-макăшланан? Что ты безобразничаешь? Ib. Ан акăш-макăшлан. Не безобразничай. (Сообщ. Л. Марков). См. Чуваш.-рус. слов. Н. Золотн., 2 стр.

ал пырать

Ст. Айб. Пурри çумне ал пырать, теççĕ. Cuiusvis rei copia stomachum nostrum sollicitare solet. Proverb, est. См. перевод на стр. 127, 1 строка снизу (алă пар).

алпастă

(албасты̆), daemones mail, incuborurn genus, quorum nomina In Jncantationlbus commemorantur. Некоторые злые духи, имена которых упоминаются в наговорах. V. албасты in С. Максимов. Остатки язычества в современ. верованиях крещ. татар Казан. хуб. Казань, 1876 (Отд. оттиск из „Известий по Казан. енарх.“ за 1876 г., №№ 19 — 20), стр. 27 sqq. Ст. Чек. Албастă — çынна усал ерни е аçтаккă ерни. Хĕр патне каччă пулса, каччă патне хĕр пулса пырат, тет; кайнă чухне: „Ан кала никама та!“ тесе хĕнесе хăварат, тет. Албасты̆ — это злой дух или аçтаккă ([араб сăмахĕ])? пристающий к человеку. К юношам он является в образе девушки, а к девушкам — в образе юноши. Когда он уходит, то бьет человека и наказывает не говорить никому. Н. Седяк. „Куйкăрăш, алпастă — бес“. Ст. Ганьк. Усал чĕлхи е алпастă. Çын усалпа чирлесен шăм-шак сурат, алă-урана тапратмалла мар çывăрса каят, каç выртсан тĕлленсе аташса çывăрат. Çавăн пек чире çапла вĕреççĕ: „Çил алпасти, — мул алпасти, шыв алпасти, вутлă алпасти, вутлă хаяр, вутлă сехмет, вутлă усал çулăхнипе таврăнать. Йытă (scr. йытă) алпасти, чăхă алпасти, кайăк алпасти, мунча алпасти, çил вăпри, хĕвел вăпри, шыв вăпри, вил кил (scr. виль киль) кайăк вăпри (в друюм списке читаем: „вилĕ вăпри, кил вăпри, кайăк вăпри“), укçа вăпри, вутлă (scr. Вутлă) вăпăр, вутлă сехмет, вутлă хаяр, вутлă усал çулăхнипеле таврăнать. Питĕрпе Мускав хушшинче 12 çулхи хĕр пур, çавăнта кай; ан тавлаш, ан хирĕç. Наговор против злого духа или алпастă. Если человек захворает от злого духа, то у него ломит все кости; он засыпает так, что не может двивуть ни рукою ни ногою, и по ночам, во сне, бредит. Эту болезнь отчитывают так: „Возвращается назад (болезнь, случавшаяся) от встречи с алпастă ветра, с алпастă богатства, с алпастă воды, с огненным алпастă, с огненным лихом, с огненным недугои, с огнееным злым духом! Возвращается назад [т. е. болезнь, случившаяся] от встречи с собачьим алпастă, с куриным алпастă, с птичьим [или: звериным, т. к. кайăк означает вообще животных и птиц, не прирученных человеком, а в некоторых говорах — зайца] алпастă. с банным алластă, с вăпăр’ом ветра, с вăпăром солнечным, с водяным вăпăр’ом, с вăпăр’ом мертвеца, с птичьим [или: звернным; см. выше] вăпăром, с огненным недугом, с огненным лихом, с огненным нечистым духом. Между Питером и Москвой есть двенадцатилетняя девушка, — туда и ступай. Не спорь, не противься! [т. е. изгнанию]. И. К. Токмаков записал на своей родине ( Ст. Чек.) следующие татар поверья об алпастă. „Алпастă — усал, аçтаккă; йĕкĕт патне хĕр пулса пырат, хĕр патне каччă пулса пырат, тет; кайнă чух: никама та ан кала!“ тесе çапса хăварат, тет. „Эп кайнă чух ман хыçма (на мой зад) ан пăх“, тесе калат, тет. Хыçĕ хăйин ытла та ирсĕр (отвратительный) тет, умĕ (перёд) илемлĕ, тет. Вăл мĕн каланине итлемесен хĕнет, тет. „Другой татарин объяснял так. Албасты — дьявол, пугающий человека, когда он остается один или спит. Борется с сонным человеком: на спящего ложится, и ему бивает тяжело подняться, даже поднять руки: оне его не слушаются; слова молитвы не произносятся, крик никому не слышен. По-чувашски: вăпăр пуснă. Еще обьяснение. Албасты — шайтан, показывающийся людям в виде разнообразных предметов: скирда животных, людей и т. п. После захода (солнца?) албасты может явиться куда ему угодно и делать что ему угодно. После первого петуха уходит. „Шавгым суга“, (т. е.) чир ярат, искалечивает. Человек, одержимый албасты, дрожит. Выздоравливает вĕрсен (т. е. после отчитывания): алпастă вĕрсен каят. Албасты, обьяснение которого находится выше [не албасты, а], аçтаккă, диавол, соблазняющий молодых людей обоего пола половыми соблазнами по ночам: хĕр патне качă пулса пырат, каччă патне хĕр пулса... (см. выше). Аçтаккă пристает к нечистоплотным людям, особенно к невоздержным сладострастникам (-цам), и к очень чистоплотным“. Из этих обьяснений видно, что [араб сăмахĕ] и [араб сăмахĕ] в татарском представлении иногда смешиваются. Ср. „Я. Коблов. Миөология казанских татар“, 18 с, где слово албасты неправильно произведено от эл, рука, и басмаk, давить, или от алд (scr. алт), перед, и того же глагола. Ошаб. и г. Ме́záros, который в одн. сочинении производит это слово от ал, алый, и басты. || Translate de homine spurco, immundo, negligente dicitur. Переносно означает грязного, неряшливого человека. СПВВ. ЕХ. Алпастă — çӳçне-пуçне тирпейлемен çын, т. е. человек. который не приводит в порядок своих волос, растрепа. Уралка. Алпастă — неряха. СПВВ. ТМ. Алпастă — çӳçне турамасăр, питне çумасăр, начар тумтирпе çӳрекен çынна калаççĕ. Алпаста — называют человека, который не чешет головы, не умывается и ходит в плохом платье. || Item de homine stulto et petulanti. Также говорится о глупом, озорном человеке. П. Седяк. Алпастă — ухмах, шух, талпас çынна калаççĕ: „Алпастă пек эсĕ“, теççĕ. „Алпастă — называют глупого, озорного... человека.

аман

(аман), quassari; vulnerari; debilitari; corpus laedere, надломиться; израниться, искалечиться; ушибиться, получить какой-нибудь изьян или повреждение. Шибач. Патака хоçнă, хоçăлсах кайман: аманнă. Палку переломили, но не совсем; это значит, что она надломилась. 20. Вăл аманнă хăмăша та хуçса пăрахмĕ. Трости надломленой не переломит. Истор. 234. Аманнă лашипе аран тарса хăтăлнă. Едва спасся на пораненной лошади. См. еще 16 стр. З строка (ай-ай ту). Орау. Ман çак аллăм лаша çинчен ӳксе аманнăччĕ те, халь йĕпене сиссессĕнех ыратать. Я сломил себе эту руку упав с лошади, и она у меня до сих пор болит, как только почует ненастье (хотя и поправилась). Сирах. З42. Вĕсем нумайĕшĕ аманса юлнă, юлашкисем крепоçе (lege: кĕреппĕçе) тарса ӳкнĕ. Çав вăрçăра Иоанн тăванĕ Иуда та аманнă. Тогда был ранен Иуда, брат Иоанна. И пало у них много раненых, остальные же бежали в крепость. N. Темĕн чухлĕ халăхĕ аманса тăкăнса юлнă унăн. У него было ранено и осталось (на поле сражения) огромное количестео людей. Ст. Чек. Аслăк тăрринчен ӳксе аманнă. Упал с сарая и расшибся (или: искалечился, или: поранил себя). Cf. амак.

ан

(ан), particula negativa fennica, quae additur imperative, отрицание повел. наклонения. Орау. Урăх ан турт. Больше не кури. П. Пинер. Пĕр алăран вĕçернĕ тăманана тытма ан та шухăшла. И не думай поймать сову, которую раз выпустил из рук. (Послов.). Якей. Ан çапах эс она он пушши патакпа! Да не бей же ты его такой огромной палкой! Треб. 2420. Эпĕ айăплă пулса ан каям. || Eadem, cum addita est tertiae personae imperative etiam metum significare potest, ne res aliqua fiat. С З-м лиц. пов. накл. иногда выражает опасение. Эпĕ кашкăр тавраш (Iеgе: тавраш) ан пултăр тесе шикленкелесе пыратăп. Я иду и побаиваюсь, как бы не встретить чего-нибудь в роде волка. || Aut verborum alicuius vanitatem. Или полное недоверие к словам другого. Ст. Чек. Вăл Мускава кайнă вĕт. — Ан кайтăр! Ведь он уехал в Москву. — Как бы не так, как бы не уехал! (т. е. ты говоришь вздор, что он уехал). || Etiam cum tertia persona sing, verbi nyji coniungitur addito participio praeteriti, quod hoc quidem loco ponitur pro substantivo, ut significet rem aliquam omnino vetari. Отрицат. форма пов. накл. З лица ед. чис от гл. „пул“, быть, прибавленная к причаст. прош. вр. спрягаемого глагола, выражает строгое запрещение. КС. Шыва кĕнĕ ан пултăр! Не смей (не смейте, пусть он, они не смеют) купаться! Ib. Ман киле ярса пуснă ан пултăр! Не смей (не смейте, пусть он, она, они не смеют) являться ко мне в дом! Чтобы твоей (вашей, его, их) ноги у меня не было! [В Ст. Чек. говорят: „Кунтан урăх шыва кĕни (к̚э̆н’и) ан пултăр! — Ман алăк урлă урăна (урине, урăра) ярса пусни ан пултăр!“, т. е. с суфф. и. См. Опыт. чув. синт., стр. 470]. Sunt etiam quaedam verba, quae addita eadem negatione substantivorum loco ponuntur atque cum postpositione шăн coniunguntur, quod tamen a plerisque omnino non probatur, tamquam falsum. Замечателен оборот, подобный следующему. Альш. Хăйне ан кайшăн калать. Idcirco ita loquitur, ne sibimet ipsi sit eundum. Говорит это с тою целью, чтобы ему не пришлось итти. [Другие считают этот оборот вымышленным и говорят так: „Ăна вăл хăй каяс маршăн калать“]. || Cum optativo. Иногда соединяется с уступ.-желат. накл. Череп. Ан ятлăсăрах, тăхлачăсем! Извините („не браните“), свахи!

кирелĕ

(-л’э̆), то же, что кирелӳ. В. Олг. Кирелĕ тытса (сумар полса). Хорачка. Сумар япала полсассăн: темĕскер кирелĕ тĕкĕнчĕ полĕ, теччĕ. Тӳрлетмешкĕн каяччĕ йомăçа. Срв. кӓргӓк у Радлова, «Die vorisl. Schiftarten der Turken und ihr Yerhaltniss zu der Sprache derselben», стр. 849.

ӳк

(ӳк, ӳк), падать, пасть; упасть, свалиться; впасть, выпасть. Орау. Кайнă чухне чӳречесене хупса хăварăр, тата унта-кунта астуса тухăр, вут ӳксе юлнă ан пултăр (чтобы где-либо не осталось упавшего огня). Сред. Юм. Ӳке парсан (если вдруг упадешь), пуçна çȏрса пăрахан вит! Изамб. Т. Кăна ӳкеччен хĕнес тесе, çынсене чĕнсе пухнă. Собрали народ, чтобы избить его до полусмерти («до упаду»). N. † Ой (хир) варинчи тӳрĕ çăка, кассан ӳке памĕши? К.-Кушки. Санăн тăватă шăлччĕ; малтан ӳсĕрсен, икĕ шăлă ӳкрĕ; тепре ӳсĕрсен, тата иккĕш ӳкрĕç. У тебя было четыре зуба; ты выкашлянула сначала два, а потом остальные два. Регули 1449. Ӳктĕр, тесе, ятăм. Я выпустил его, чтобы он упал. Орау. Ӳксе, сăмсине çĕмĕрнĕ. Упал и разбил себе нос. О землед. Кăчуне тата хăш-хăш çынсем навуса анасем çине хĕлле е кĕркунне, юр ӳкиччен (до снега), тăкаççĕ. Чураль-к. Пĕчĕк-пĕчĕк çăраççи ӳкрĕ-ӳкрĕ çухалчĕ; уйăх курчĕ, хĕвел илчĕ. [Сивĕ пăх (чит. пŏх), т. е. блистание снега]. Юрк. † Кĕмĕл черкке пулăтăм, атте аллинчен ӳкмĕтĕм. Ау 13°. Урмак-маки: ӳкем, тенĕ çĕртен (приготовившись упасть), тепĕр йывăçран ярса тытрĕ (ухватился), тет. Т. VII. Хайхисем пыллă сăрана, ӳсĕрĕлсе, ураран ӳкичченех ĕçнĕ, тет (напились до того, что свалились с ног). Хорачка. Вăлсаня ĕçтерес-çитерес полат ӳкиччен. || О снеге, отблеске и пр. Альш. Миххайла праçникĕ таврашĕнче юр ӳкет ӳкнĕ çул. Около Михайлова дня в иной год выпадает снег. Хыпар № 39, 1906. Каçпала тĕрлĕ енче пĕлĕт çине вут çуттисем ӳкеççĕ. По вечерам в разных местах виднеется зарево. || О всякого рода случайностях. Богдашк. † Тантăш тухса кайрĕ те, хуйхă ӳкрĕ пуç çине. Подруга вышла замуж, и мне пришлось горевать. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (пала на сердце дума о доме). Чăв. й. пур. Пуç(а) ӳксен, пушмак. Если случится нужда, то (сошьешь) и башмаки. (Послов.). || О растениях на корню, повалившихся в одну сторону. Нюш-к. Пăрçа хăмăлĕ ӳксен, когда стебель гороха повалится на зеклю. КС. Тырă ӳксе пулнă (= лайăх). Хлеб уродился замечательно хорошо. || Слететь. Юрк. † Хурпа кăвакал калаçаççĕ: патшанăн аслă кӳлне ӳкес, теççĕ. Гусь с уткой совещаются о том, чтобы слететь на царское озеро. || Спадать. О сохр. здор. 42. Чĕрнесем ӳкеççĕ. Ногти спадают. Чув. календ. 1907. Çак хĕрелсе тухнă япала (сыпь) 2—3 кунран çухалать. Ун хыççăн ӳт тирĕ хăпаланса ӳке пуçлать (после этого кожа начинает шелушиться). || Впадать (в горе). Жит. св. Январь. Вăл турă çине шаннипе нихăçан та хуйха ӳкмен (не падал духом), яланах савăнăçлă сăнпа тăрса, турра мухтанă. Псалт. 142,4. Чунăм хуйха ӳкрĕ. || Угодить (попасть). N. Вăрăм-вăрăм чăрăшсем вăрман хыçне кайс' ӳкнĕ; вăйя тухман аппасем каччă хыçне кас' ӳкнĕ (угодили к парням). Хыпар № 4, 1906. Эсĕ тĕне кĕмен чăвашсене каласа ăнлантар: вĕсем тутар ултавне ан ӳкчĕр. Истор. Вăл пит аслă ӳкĕ святой çын пулĕ. Альш. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк пуç чухрах çĕре ӳкеçке (= ӳкет-çке). Чем люди живы. Епле вара эсĕ çул çине пырса ӳкрĕн? тет Матрӳни. Как же ты угодил прямо на дорогу? ― говорит Матрена. Сир. 15. Вăйлă çынпа ан хирĕç, хăçан-та-пулсан ун аллине ӳкмелле ан пултăр. Орл. II, 248°. Пичĕшĕ патĕнче туй ӳкĕ, шăлнĕ патĕнче çĕр выртĕ. (Кăвар). У старшего брата поезжане (во время свадьбы) попируют, а у младшего — заночуют. Панклеи. Пырсан: таста сăмах ӳкĕ, тесе (ирех полчĕ те), хăвасам тохиччен, айăкра лартăм (чтобы не было лишних разговоров). || Добраться. N. † Атьăрах та чупар-ха, чупар-ха, кĕпер çине ӳкер-ха, ӳкер-ха! Кĕпер çинче мĕн пур? тет, мĕн пур? тет. || Выпасть случаю. N. Тухса кайма май ӳкнĕ, илекене йӳн ӳкнĕ. Выпал случай выйти замуж самокруткой, а жениху — дешевка. || Нападать. А. П. Прокоп. † Çуллен тулă акаттăм, куллен хĕрхӳ (хищн. птица) ӳкеччĕ. Юрк. † Ахванеç чикрĕ пуçне стайккана — виççĕн харăслатса ӳкремĕр, виççĕн виçĕ çĕклем вутă йăтрăмăр, улахăн (scr. улăхăн) кăмакине хутрăмăр, Ахванеçе унта чикрĕмĕр, пĕр наччасрах чунне илтĕмĕр. Афанасий сунул голову в кадку, а мы, все три (девицы), сразу накинулись на него (здесь пропуск?). Потом мы, втроем, принесли три ноши дров, затопили печку, сунули туда Афанасья и быстро умертвили его. Чув. календ. 1904. Хăш чухне пахча çимĕçĕсем çине пыйтă-пăрçа ӳкет. Иногда на огородные растения нападают разные вредные насекомые. || Возникать. Альш. † Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек. Богдашк. || Ай, тăванăмсем, тантăшăмсем, эпир ĕлĕк чухне пурăнни тĕлĕкрех ӳкеет-ĕçке куç умне. || Переходить (на чью-либо сторону). Юрк. Вĕсем вырăссем енне кайса ӳкмен пулсан... Если бы они не перешли на сторону русских... К.-Кушки. Вĕсен енне кайса ӳкнĕ. Перешел на их сторону, стал действовать с ними заодно. || Отпечататься, отразиться, быть написану. N. Манăн статья хаçат çине начар ӳкрĕ. Моя статья в газете отпечаталась очень неясно, слепо. Духовн. паст. Çавă пичетсемпе ăвăс çине пичет пуссассăн, пичет паллисем пĕр-пĕринчен уйрăм ӳкеççĕ-и? Б. Хирлепы. † Хусана карăм ят пама, ят парса та ят ӳкмер. || Составлять, равняться (о мере). N. † Атте килĕ улăх пак, утмăл чалăш вăл ӳкет (равняется 60 саж.); утмăл утăм утсассăн, пирĕн аттене юрăн-ха (угодишь нашему отцу, т. е. твоему свекру). || Обходиться (в смысле стоимости). Хыпар № 30, 1906. Пĕр пăт сахăр савăт хуçисене 1 тенкĕ те 60 пуса яхăн ӳкет. Пуд сахару обходится самому сахарозаводчику около одного рубля 60 коп. N. Мĕн хака ӳкессине... Во что обойдется... N. Вĕсем ăна ултă тенкĕ анчах ӳкнĕ. Они обошлись ему всего в 6 руб. Хыпар № 46, 1906. Ăна укçа пит хакла ӳкет. Деньги обходятся ему очень дорого, т. е. он затрачивает для добывания их много труда. || Приходиться (безл.). К.-Кушки. Мана вутă тултма ӳкрĕ. Мне пришлось носить дрова. N. Колач пĕçерме ӳкрĕ. Пришлось печь калачи. || Лишаться. Псалт. 48,15. Вĕсем чаплăхĕсенчен ӳкĕç. || Окончиться. Орау. Ака ӳкнĕ = ака пĕтнĕ. IЬ. Çĕртме ӳксен, пĕр-ик эрнерен ута каяççĕ. Недели через две по окончании пара выходят на сенокос. IЬ. Ака ӳксен, пирĕн касу кăлараççĕ. По окончании яровой пашни у нас выгоняют на пастьбу табун. || Падать в цене, дешеветь. В. Олг. Паян çăмарта ӳкет-и? (хăпарат-и). Падают ли (поднимаются-ли) сегодня в цене яйца? Шибач. Эреке ӳксе-и? Подешевело ли вино? КС. Тырă хакĕ ӳкнĕ. Цена на хлеб упала. || Уступать (в цене), делать уступку. Юрк. Эпир унтан кая пĕрте ӳкместĕпĕр. Мы больше ничего не уступим. Изамб. Т. Ӳк, ӳк пăртак. Уступи немного. Хурамал. Пилĕк тенкĕ ыйтрĕ те, пĕр тенкине ӳкрĕ (уступил рубль), тăват тенкĕ пачĕ. || Начинать(-ся), приниматься. Трхбл. † Çулаях та тăрăх анам пур, хăш йăранĕнчеп ӳксе вырам-ши? В. Ив. Вĕсем ку ĕçе çуркунне, ăшăта пуçласанах, тытăнса, кĕркунне, сивĕ ӳкеччен (до наступления холодов), ĕçлеççĕ. Сред. Юм. Çав ана çине вырма тин пырса ӳкрĕç, тавна темĕн чол вырса пăрахрĕç. Только что начали жать, а уже выжали много. Якейк. Леш аная пĕтерсе, çотри ани çине кайса ӳкрĕмĕр (начали жать загон на пригорке). К.-Кушки. Кăнтăрлана иккĕмĕш ана çине ӳкрĕмĕр. Кумпек (= кун пек) вырсан, тепĕр эрнерен пĕтеретпĕр. Орау. Санара-пуçăн анана сухаласа пĕтерсе, шĕвĕр çине ӳкрĕмĕр эпĕр кăнтăрлаччен. || Приводить к каким-либо результатам. Жит. св. Апрель. Вара Сисиний, хăй ӳкĕтлени ним вырăна та ӳкменнине курса, вĕсене çунтарса ямалла сут тунă. || Сбиваться (о масле). Якейк. Паян уçласа ăвăнтăм, çу ним туса та ӳкмеçт: те пĕçертсе ятăм (вĕри шывпала), те сив шу кирлĕ. || Заболеть, слечь. О сохр. здор. Çак çын чĕрĕличченех, ӳнăн чирĕпех çав килте тепĕр çын ӳкет. Никит. Анчах нумаях та пулман, çак Петр Михайлов халсăр пулса та ӳкнĕ. НТЧ. Элекка пĕр кун çӳрет, икĕ кун çӳрет, тет, хайхи ураран та ӳкрĕ, тет. || Пасть (умереть, о животном). См. пăч-пач. Ст. Чек. Лашисем ӳкрĕç. Их лошади пали. Истор. Вăл лаши ӳкнĕ, тет те, тарçисем ăна хула тулашне кăларса пăрахнă, тет. Сборн. по медиц. Сибир чирĕпе хăш-хăш çĕрте выльăх час-часах ӳкет, хăш çĕрте сайра ӳкет. || Сред. Юм. Пирн хыçа ӳксе вырăр. (Говорят артели, если загон не широк, когда велят начать жать сзади и по направлению к говорящему). || Вспомогательный глагол (см. «Оп. иссл. чув. синт.» II, стр. 57). Шел. 100. Хăш тĕлтен вĕçсе ӳкрĕн-ши кунта? Б. Яныши. Çак тилĕ мĕн пур пуллисене йăлтах çĕрелле пăрахса пĕтерчĕ, тет те, хăй те тухса ӳксе юлчĕ (выпала), тет. Юрк. † Сире курсан, сиксе ӳкрĕм (спрыгнул) çав сарайран сӳлĕ пусмаран. Актай. Кунăн арăмĕ сывлăшпа хăй ăшнеле туртать, тет те, лашасем ун ăшне пурса (= пырса) ӳкеççĕ, тет. Его жена вдохнула в себя воздух, и вместе с воздухом втянула в себя и лошадей. N. Ĕнер каçпа ку чулсем çук-чĕ-çке, ăçтан килсе ӳкнĕ вĕсем? тенĕ. Юрк. Тăрсан-тăрсан (вут), урамăн тепĕр енне те кайса ӳкет. Через некоторое время пожар перекинулся и на другую сторону улицы. Альш. Чупать, чупать те, аран çитсе ӳкет (добегает) пĕр çын тĕлне. N. Эпир хĕпĕртесе ӳкрĕмĕр. Мы очень обрадовались. N. Савăнсах ан ӳк. Не очень радуйся. Хыпар № 31—2, 1906. Çакна илтсен, земский пĕтĕмпех хыпаланса ӳкнĕ. (затомашился). Толст. Хир сысни хăй çине сиксе ӳксе (накинулась), вилмеллех хырăмне çурса пăрахре, тет. Мар. Егип. Арăм кĕл-туса тăнă вăхăтра, Зосима пĕтĕмпе хăраса ӳкнĕ (перепугался). N. Вара халăх хăраса, сехĕрленсе ӳкнĕ (перепугался). Хыпар № 35, 1906. Çавăнпа правительствопа çĕр нумай тытакан улпутсем хăраса ӳкрĕç. Букв. I ч. 1904. Ку улпут пек манăн пĕр сехет анчах пурăнса пăхасчĕ: кĕрсе ӳксеттĕм вара ырă пурăнăçа! тет (ну и зажил бы я тогда!) Чăв. й. пур. 22. Хăй те вырăнтан тухса ӳкнĕ. И сам лишился места. Якейк. † Çăлтăр виттĕр çол корнать, эпĕр каяс çол корнать; хăçан çитсе ӳкем-ши? (доберусь). N. Çавăрнса пăхрăм та, Матьви киле парать, аран тарса ӳкрĕм (едва удрал). Истор. Изяслав хăй те Киеве аран тарса ӳкнĕ (убежал, т. е. добрался до самого Киева). М. Чолл. Аран тарса ӳкрĕмĕр пĕр çырмана. Едва успели добежать до оврага. N. Катăлса ӳк, отломиться и отпасть; татăлса ӳк, оторваться и отпасть; çĕмĕрĕлсе ӳк, разбиться и упасть. Сред. Юм. Татса ӳксе выраççĕ. (Загон не широкий, а жнущих много, поэтому начинают жать в разных местах загона, т. е. один с одного конца, другие с середины, а третьи ближе к другому концу).

ерешеллĕ

(эрэжэл’л’э̆), то же, что ерешлĕ. В рук. Сир. в печати. 314 стр.,: «туйне вĕсем патшасен йĕркине темĕн пек вăйлă ерешеллĕ (в печатн. «чаплă») тунă».

иккен

(иккэн'), от тат. iкäн. См. «Оп. иссл. чув. синт.» I, стр. 544 ., II, стр. 237—339. || Оказывается. Бес. чув. Микулай пит инçех кайман иккен; Керимулла ăна чĕнчĕ те, вăл каллах ун патне пычĕ. С. Шигали. Ц. Эпĕ çаксам килнине куртăм та, часрах, кам иккенисене паллас тесе, пӳрте чупса кĕтĕм. Альш. Вăл мăрса вăл вырăнта кĕлĕ те тăвать иккен (совершал), тата урăх темĕн кирлисене туса тытса тăрать иккен, хăй çыннисемпе. N. Эпĕ чăнах та: курăк пулĕ, тесе; вăл авă мĕне иккен-ха Альш. Вун-икĕ мулкаç çурисем тĕл пултăм; вун-икĕ мулкаç çурисем иртиччен, выртас иккен çулçăн айĕнче. † Хура вăрман витĕр тухнă чух, вун-икĕ мулкач, çури тĕл пултăм, вун-икĕ мулкач çури иртиччен, выртас иккен çулçă айĕнче: çак самана йăвăрне пĕлнĕ пулсан, выртас мĕн анненĕн хивĕнче (=хĕвĕнче). Кошки. † Çакă нушана пĕлнĕ пулсан, выртас иккен анненĕн хĕвĕнче. Хып. 1906, № 29. Вĕсем пит килĕштерсе пурăнаççĕ. Анчах инкек кирек кама та тиркемест иккен! Альш. Шап-шурă юрсем çинче ылттăн тенкĕ пек иккен йĕрĕсем. Изамб. Т. Эпир пăхăрăмăр та, чăнах та хĕвел выляса тухат иккенне куртăмăр (на пасхе). N. Вара эпĕ хай йĕрĕхе (=кузов йĕрĕх'а) пытарнă иккенне пĕтĕм (узнал, что спрятали). Шел. И. 15. Иртет иккен ĕмĕр.... пĕтет кун-çул...

илен

отсюда: илен-каяк, назв. какой-то птицы. Салакайăк салатать, илен-кайăк пуçтарать. (Послов.). В моей книжке: «Ваттисем каланă сăмахсем» (стр. 36) значение отогослова передано (в сноске) неправильно.

уйăх

ойăх (уjы̆х, оjы̆х), луна, месяц. Трехбалт. Уйăх йĕтем пысăккăшĕ, теччĕç ваттисем. Альш. Уйăх çинче шыв кĕвентиллĕ хĕр тăрать, теççĕ. Н. Седяк. Уйăх çинче кĕвентепе витре ятнă хĕр тăрать. Çав хĕрĕн икĕ вăрă пиччешĕ пулнă, тет. Ăна çур-çĕр тĕлĕнче, вăрăран таврăнсан, шыва янă, тет. Çавăнта хайхи хĕр, макăрса, каланă: мана уйăх хăй патне илинччĕ, тенĕ. Вара ăна уйăх илнĕ. В. Олг. Полнă ĕлĕххи арăмăн хĕрĕ. Амăшĕ осалпала пĕр шот тытнă, осала качча парас тенĕ. Çиччас хĕре çор çĕрте каранхи амăш хусарат шу патне. Каят хĕр шу патне макăрса. Шу патне çитсен, осал исе каймалла хĕре. — Ойăх та пор, тет, хӳел те пор, тет — осала качча кайиччен, илĕр мана, тет. Каран торă хăпартат она ойăх патне витри-мĕнĕпе. М. Вас. № 3, 19. Уйăх çине сăнаса пăхсамăр-ха, ваттисем: Марье тăрать куйланса, ик айккинче витрисем. Ст. Чек. Ĕлĕк уйăх аслăк тăрринче кăна пулнă, аслăк çинче каçхине хĕрсем тĕрĕ тунă. Пĕр хĕрарăм, таса марĕ кайнă чухне, çынсем çук чухне, вăтаннипе уйăх çине таса маррине сĕрнĕ. Уйăх çичĕ кун, çичĕ каç шавласа хăпарнă. Обр. чув. пес. Пазухина. Уйăх пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, çăлтăр пур; сар хĕр пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, каччи пур. Сятра. Çунатсăрах вĕçет, тымарсăрах çитĕнет. (Уйăх). Лебеж. 456. Пичче ăйăри кĕçенĕ, пĕтĕм çĕре пăхĕ. (Уйăх). Альш. † Кĕркуннехи çĕрсем тĕттĕм çĕр: уйăхĕсем пулмин те, çăлтăрĕ пур. Собр. † Уйăх витĕр уй курăнат. Букв. I ч. 1904. Хăнисем хапхаран тухса, çаврăнса кайнă çуна йĕрĕсем шур юр çинче уйăх виттĕр курăнса выртаççĕ. Собр. Уйăх пур та, çутти çук. (Тăмана шăтăкĕ — слуховое окно). Ст. Чек. Эп ăна уйăх çутинче (при свете м.) аран палларăм. N. Ойăх çути, окошкаран кĕрсе, çутатса тăрать (светит в окно). N. † Тĕсĕр-пуçăр (ваш. облик) тулнă уйăх пек. Б. Хирлепы. † Уйăх çути пек варличĕ; уйăх çутипе уйрлас-шн, хĕвел çутипе уйрлас-ши? (Солд. п.). Шурăм. 9. Вăрман енчен çĕнĕ уйăх курăнать. Трхблт. Уйăх çути пур. Светит месяц. N. Ойăх çути пор (то же). Т. М. Матв. Пуриншĕн те уйăхпа хĕвел пулаймăн. (Поговорка). Шарб. Уйăхĕ пур, çутти çук. (Шăрпăк пуçĕ). Дик. леб. 47. Елиса уйăх çутипе йывăç пахчине пырса кĕрет. Собр. † Ир пулсан, хĕвел тухать; каç пулсан, уйăх хăпарать. Чертаг. Уйăх пак шăтăк хăварнă (слуховое окно). Альш. Çĕмĕртрен хура çӳçĕме ылттăн та пĕр турапа турарăм; çак тăванăмсем асăма килсессĕн, тунă пĕр çĕнĕ уйăха пăхатăп. Ч. П. Уйăх витĕр уй курнать. N. † Çуначĕсем (хурчăканăн) уйăх хушшинче. Толст. Вăл каç уйăх çутиччĕ (месячно было). Альш. Пĕтĕм уйăх — полнолуние; çурла уйăх — сери луны; çур уйăх — 1/4 луны. . Уйăх çĕр айне каять, теççĕ. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç тунă (говорят, когда месяц показывается после новолуния). Якейк. Тола тохрăм та, уйăх çути çап-çутă. IЬ. Кĕçĕр уйăх çути пор. IЬ. Уйăх толса пырать. . Уйăх çути çĕрĕпе тăчĕ. Месяц светил всю ночь. Сред. Юм. Тулать, — тулнă ĕнтĕ, — паян уйăх пĕтет. Сред. Юм. Уйăх çôрри тунă. После новолуния месяц стал виднеться до половины. Сред. Юм. Уйăх пăхнă çĕр. В лунную ночь. Янтик. Кĕçĕр çĕр уйăх çутиллĕ. . Кĕçĕр уйăх çути пур. . Уйăх çутипе эп çынна куртăм. Янтик. Уйăх хăлхаланнă (месяц в кругу). Уйăх тин тунă, пӳрне пек-çиç. Уйăх çурла пек юлнă. Уйăх çурри пула пуçланă. Уйăх тула пуçланă. Альш. Уйăх çуралнă. Хĕрлĕ тулли. Шурă тулли (см. ниже). Уйăх пĕтни. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç йолнă (говорят, когда месяц после полнолуния остается видным частью). Якейк. Ачи, ачи, пăх-ха, çĕн уйăх тунă! IЬ. Çĕн уйăх ыран тăвать. Ф. Т. Уйăх пĕтнĕ чух (идет к концу) киçен (= кивçен) пама юрамасть. Ст. Чек. Уйăхран инçе мар çăлтăр пусан, çын вилет. Собр. 194°. Çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. Ст. Шайм. Уйăха хирĕç шăрсан, шĕвĕн тухать, тет. Нюш-к. Уйăха хирĕç ан шăр. Альш. Уйăха хирĕç тула ан тух. N. Уйăх çуралсан, тăватăмăш кунĕнче уяр (йĕне) пулсан, уйăхĕпех уяр (йĕпе) пулать. Тогач. Çеçен хирте туман урапа кусать. (Уйăх). Орл. II, 206°. Уйăх пур та, çутти çук. (Пичуркка). Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм, пурте карталанса тăрса, пĕр-пĕринчен: уйăх-и? хĕвел-и? тесе, ыйтса выляççĕ. Мысл. Уйăх çутти курас мар! (Божба). || N. Çанталăк уяр пулсан, пĕр-икĕ-виçĕ эрнерех пĕтереççĕ: уяр пулмасан, уйăхпех пырать. Рак. † Хĕл уйăхĕ улт уйăх, çу уйăхĕ çич уйăх (= 13 уйăх). Альш. † Çăв уйăхĕ çичĕ уйăх, хĕл уйăхĕ улт уйăх. (Из «чĕр йĕрри»). Обр. 89. Хĕл уйăхĕ улт уйăх, ултă уйăх хушшинче утмăл тĕсле кун килĕ. Утмăл тĕслĕ кун çинче пĕр киресĕр кун килĕ. Нимĕн чух асна килмесен те, çанăн чух асна килĕ-и? Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче, çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăллă кун килĕ. Нюш-к. Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. N. Ойăх порнмалăхах çияс. Надо наесться на целый месяц. Орау. Эпĕр килтен тухни уйăх та пур-и тен. С выезда нашего из дома, пожалуй, будет с месяц. N. Акă ĕнтĕ уйăх çитет эпĕ сиртен кĕнеке ыйтни. Орау. Вăл ик уйăх анчах тултарчĕ-ха (ребенок). Альш. † Эсир асăнатăр-и, тăвансем, уйăхра? — эпир асăнатпăр кулленех. Именево. Пĕр-ик ойăх çитсен, хваттер хоçи темшĕн çиленчĕ те, молчана кайса хопрĕ. Н. И. П. Вăхăта уйăхпа хĕсеплеççĕ (= хисеплеççĕ). Время считают по месяцам. Н. И. П. Ăна уйăха хупса лартнă. Его посадили на месяц в тюрьму (здесь «пĕр уйăха» значило бы на один месяц). Зап. А. Фукс, 165. «Новый год начинают они с наступлением зимы, и разделяют на 13 месяцев: 1) йопа-ойăх, м. поминовения, ноябрь; 2) чӳк-ойăх, м. жертвы, декабрь; 3) мăн-кăрлач ойăх, большой крутой м. (сильно морозная часть декабря и генваря); 4) кĕçĕн-кăрлач ойăх, менее крутой м., часть генваря и февраля; 5) норăс ойăх, м. оттепели, февраль и часть марта; 6) пошă ойăх, порожнии м. (от тяжелой работы), март; 7) ака ойăх, м. пашни (для ярового хлеба), апрель, часть мая; 8) çу (scr. сюль) ойăх, м. лета, июнь; 9) хĕр (scr. хыр) ойăх, м. свадеб, июнь и часть июля; 10) утă ойăх, м. сенокоса, июль; 11) çорла ойăх, м. серпа, июль и часть авг.; 12) йĕтĕн (scr. бидан!) ойăх, месяц льна, сентябрь; 13) авăн ойăх, м. молотьбы, октябрь». См. Золотн. 191. В Курм. у. записаны моим братом, А. И. Ашмариным, со слов кр. д. Янгильдиной, Курм. у., Василия Семеновича Мастеркина (ныне покойного) след. назв.: мăн кăрлач, янв.; кĕçĕн-кăрлач, февр.; норăс уйăх, март; пошă уйăх, апр.; ака уйăх, май; хĕр уйăх, июнь; утă уйăх, июль; çорла уйăх, авг.; авăн уйăх, сент.; йопа уйăх (чит. йопуйăх), окт.; чӳк уйăх, ноябрь; раштав уйăх, дек. При этом приписано: «Месяцы начинаются не с 1-го числа, а как народится новый месяц». (Сообщено в письме из Курмыша от 21 янв. 1908 г.). В письме И. С. Степанова Кузьме Серг. Сергееву от13 авг. 1908 г. значится следующее: «Николай Иванович Ашмарин будто бы просил написать, как говорил Иван Яковлевич, названия месяцев по-чувашски. Если нужно, я к его услугам; вот они: 1) юпа уйăх, 2) чӳк уйăх, 3) раштав уйăх, 4) кăрлаç, 5) кĕçĕн кăрлаç, 6) нарс уйăх, 7) пуш уйăх, 8) ака уйăх,9) çу уйăх, 10) утă уйăх, 11) çĕртме уйăх, 12) çурла уйăх, 13) йĕтем уйăхĕ. Начал я считать с октября, кончнл сентябрем. Такой счет у нас, в Черепанове, Буинского у.» Позднее он написал мне следующее: «Многоуважаемый Николай Иванович! Я посылал в Кошки за некоторыми сведениями относительно названий месяцев, так как там есть старик, лет 80-ти, отец которого помер лишь в 3-ем году, имея от роду 109 лет. Он, разумеется, помнит многое, что и как было в старину. Я ждал от них письма и потому так долго не мог ответить. Нижеследующие пояснения относительно названий месяцев мне дали они. 1. Кăрлаç. Зимний месяц, начало года. Судя по вашему счету, захватывает часть декабря и начало января. 2 Кĕçен кăрлаç. Зимний холодный месяц. Про этот месяц говорят: сивĕ ашшĕ, сивĕ амăш(ĕ) ачи-пăчилех пирĕн пата килчĕ. 3. Нарс уйăх(ĕ). После половины этого месяца конец резким зимним холодам. Нарс уйăх тăхăрĕ иртсен (т. е. после 1-ой четверти), кушаксем куса пуçлаççĕ. Нарс — зимний месяц. 4. Пуш(ă) уйăх(ĕ). Этот месяц настает перед распутьем. Свое название получил от обычая «пушă пăрахас». В старину у чуваш сватовство происходило в этом месяце (во многих местах и теперь), и, когда невесту совсем сосватают, евчĕ у родителей невесты оставлял пушă (кнут) или же просто прутик, а свадьба откладывалась, часто и теперь, до Çимĕк. Выходит, это месяц сватовства невесты. 5. Ака уйăх(ĕ). Месяц яровой пашни. Ака çийĕ, так называли исключительно время яровой пашни (теперь в наших местностях такое же значение), и преимущественно пахали старинным плугом. Отсюда и название ака уйăх. Ака уйăх çурхи шыв иртсе пĕтес чух тăвать. 6. Çу уйăх(ĕ). Промежуток времени между ака уйăх и çĕртме уйăх(ĕ). Месяц безработный; отдых и веселье для всех, но главным образом для молодежи. Çу уйăх — çамрăк-кĕрĕм уйăхĕ: они водят хороводы, на семик играют свадьбы и т. п. Существуют выражения: «çу уйăх кантарать, ĕç çийĕ валли вăй парать», «çу уйăхĕнче савăнман, ĕç çинче те ĕçлеймен». 7. Çĕртме уйăх(ĕ). Название этого месяца произошло от глагола çĕрт (дай гнить). Это не указывает на навозное удобрение, ибо в глубокую древность земля не нуждалась в удобрении. Чувашские деревни по Поволжью почти без исключения были окружены лесами; приходилось вырубать леса и обращать в пахотные поля. Привозили домой только лучшие части дерева, а сучья и коренья часто жгли, зарывали, запахивали — предавали гниению (çĕртме). Соответствовал теперепшей паровой пашне. 8. Утă уйăх(ĕ). Курăксем çитĕне пуçласан тăвать, çулса, пуçтарса пĕтернĕ çĕре пĕтет. 9. Çурла уйăх(ĕ). Время созревания и уборки хлебов. 10. Йĕтем уйăх(ĕ). Время молотьбы. Этот же месяц называют и авăн уйăх(ĕ). 11. Юп(а) уйăх(ĕ). Этот месяц настает после уборки хлебов с полей и молотьбы. Снега еще нет. С этого месяца начинаются уже осенние праздники. Чуваши, будучи язычниками, или до усвоения христианства, в этом месяце ставили на покойников своих юпа (столбы) и поминали покойников. Юпа ставили один раз в год, именно теперь. Этот обряд, я думаю, Вам хорошо известен, а потому описывать его я считаю лишним. 12. Чӳк уйăх(ĕ). В этом месяце колесная дорога сменяется санною. Последний осенний месяц. 13. Раштав уйăх(ĕ). Зимний холодный месяц. Зима уже давно установилась. Если в комнате холодно, то говорят: кунта сирĕн раштав, т. е. очень холодно. Добавление к 1-му месяцу. Что кăрлаç есть начало года, свидетельствуют следующие обычаи. Кăрлаç уйăхĕ курăнсан, çав каç, шăлпа çыртса, капан туртнă. Тулли пуçах тухсан, çул пурпа иртмелле пулать, тенĕ; пушă пуçах тухсан, çукпа ирттермелле пулать, тенĕ. Юр çине выртса, мĕлкĕ тунă. Çĕр каçиччен унта мĕн ӳкнине ирхине кайса пăхнă. Пуçах-мĕн ӳксен — пуянлăх, телей, ырлăх; кирлĕ кирлĕ-мар ӳксен, е йытă сысса, шăрса кайсан, телейсĕр пулмалла пулать, тенĕ. Пӳрт итлеме çӳренĕ. Лайăх сăмах илтсен, çĕнĕ çул канăçлă, телейлĕ иртет; вăрçă-харкашу е кирлĕ кирлĕ-мар калани илтĕнсен, телейсĕр çул пулать, тенĕ. Йĕтем итленĕ. Авăн çапни илтĕнсен тырă лайăх пулать, нимĕн те илтĕнмесен, тырă начар юлать, тенĕ. Очень много и других гаданий счастья на новый год. Раньше это делалось по появлении молодого месяца кăрлаç, а теперь проделывают накануне 1-го января. Чтобы точно указать, когда какой месяц начинается и с какими числами совпадают начала месяцев по письменному счету, я не мог добиться, и едва-ли это можно установить на основании расспросов. Мне кажется, надо поручить кому-либо записывать у знатока в продолжение года, тогда можно приблизительно верно указать начало каждого месяца... Всегда готовый к услугам Иван Степанов. 28 июля 1909 года. Г. Симбирск». — Что некоторые годы у чуваш имеют по 13 мес. (местами этот счет забывается или совсем забыт), доказывают факты, сообщаемые в проведенном ниже письме Петра Ив. Орлова. Из них явствует, что у чуваш есть тринадцатый вставочный месяц, именно — кĕçĕн кăрлачă (или кĕçĕн кăрлач), вставляемый, через два года в третий, после месяца кăрлачă (кăрлач). В 1911 г., как видно из письма, было тринадцать месяцев. Назв. мăн кăрлач, повидимому, обозначает то же, что и кăрлач. «Николай Иванович! Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăм. Халĕ мĕн илтнине çырса ярам, кайран, кĕр кунне, тата мĕн те пулсан пĕлсе пырăп тен. Стариксем тĕрли тĕрлĕ калаççĕ. Хăшĕ: кашни çулах çутă уйăх вăл вунвиççĕ курăнать те, анчах вунвиççĕмĕшин ятне пайăрĕпех каламаççĕ. Çулталăкра вунвиççĕ уйăх пуласса пулать те, ятне ĕлĕкренпех уççах каламаçчĕç, тиççĕ. Хăшĕ хĕр уйăх пулаччĕ, тиççĕ; хăшĕ кĕçĕн кăрлач пулать, тиççĕ. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре вунвиçĕ уйăх пулать, тит. Вăл кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, вунвиçĕ уйăх пулать, тит. — Вăл çутă уйăх вунвиççĕ курăнасси виçĕ çулта анчах пĕрре пулать. Акă кăçал вунвиççĕ курăнать. Асту халĕ, кăçал ака çине тухас уммĕн (çур-кунне) ватăсем тавлашрĕç. Пĕри калать: ку ака уйăхĕ пĕтрĕ, çу уйăхĕнче тин акана тухатпăр, тит; тепри калать: ăçтан ака уйăхĕ пĕттĕр, халĕ акана та тухман та, ку пĕтнĕ уйăх пушă уйăх, ака уйăхĕ тин тăвать-ха, тит. Кашни çулах, çак вунвиç уйăх пулакан çулсенче стариксем уйăх шучĕсенчен аташса каяççĕ. — Этсемĕр, чимĕр-ха, ку уйăх мĕн уйăх пулать-ха, ака уйăхĕ-и, ай пушă уйăхĕ-и? тиççĕ. Хăйсем вуниккех шутлаççĕ те, вăн уйăх тĕлĕсем килмеççĕ вара. Вуниккĕ анчах шутласан, чăнахах та ака уйăхĕ пĕтрĕ кăçал вăл, акана тухичченех, тулĕк кăçал вуник уйăх анчах пулмасть, вунвиççĕ пулать. Кăрлачă хыççăн кĕçĕн кăрлачă пулчĕ кăçал, унтан нурăс уйăх, унтан пуш уйăх, унтан тин ака уйăх пулче. Ĕлĕк ваттисем çапла шутлаччĕç. Кĕçĕн кăрлача кăларса пăрахрĕç те хăйсем кăçал, вăн хай ака уйăхĕ малтан килсе тăрать. Кăрлачă уйăхĕ кăçал вăл çĕне çула катăлчĕ, кăçал çавăнпа тепĕр уйăх хутшăнать, терĕ суккăр старик. Вăл уйăх йĕркисене ак çаплашутлать: 1) кăрлачă, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нурăс уйăх(х), 4) пуш уйăх(х), 5) ака уйăх(х), 6) çу уйăх(х), 7) çĕртме уйăх(х), 8) ут уйăх(х), 9) çурла уйăх(х), 10) авăн уйăх 11) юп-уйăх, 12) чӳк уйăх(х), 13) раштав. Тата тепĕр старикĕ кĕçĕн кăрлача: хăй ăссĕн уйăх пулна, тесе шутламасть. Кĕçĕн кăрлачă тесе, нурăс уйăхне каланă, тит; нурăс уйăхĕнче кăрлачă уйăхĕнчи пек сивĕ пулнă та, çавăнпа ăна кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Тата тепĕр вирял (Тĕмпексем) старикки раштав уйăхне шутламасть, ăна пĕтĕмпех кăларса пăрахать. Ĕлĕк чăвашсен раштав уйăхĕ пулман, тит; раштав уйăхне ĕлĕк кăрлачă тенĕ, хальхи кăрлача кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Унтан вара çула çĕртме уйăхĕ хыççăн хĕр уйăхĕ пулнă, тит. Хăй кашни çулах вунвиçĕ уйăх пулнă, тит; тăрсан-тăрсан, ыйтса антăратсан: темскерле, çанла шутлаччĕç пек те, темле — маннă; тăну-пуçу çук-халĕ, ĕлĕкхи пек мар... терĕ. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни. Ӳлĕмрен лайăхрах пĕлейпĕри? Сыв пулăр. Сире салам. С. Орауши. П. Орлов. 26 июля 1911 г. Показания, заключающиеся в этом письме, находят себе подтверждение в словах Г. Паасонена, который говорит: «Кĕçĕн кăрлачă — в некоторые годы, которые содержат в себе 13 месяцев, — второй месяц» (Vосаbularium 1. Tschuv. 69), а также у Иревли. Иревли. Чăнах та, шырасан, чăваш тĕнчинче тĕлĕнмелле япаласем нумай тупмалла. Ман алăра ун пек япаласем чилай. Çав япаласенчен пĕрне, пуриичен чаплине, çыратăн: чăвашсен çулталăк хĕсепĕ хăйсен пулнă. Ăна эпĕ Салтак-ел Питтăпай арăмĕнчен пĕлтĕм; вăл çырăва (грамоте) вĕлмест. — Чăвашсен икĕ çулĕ вуникшер уйăх, виççемĕшĕ вунвиç уйăхлă пулнă. — Ик çул сиктерсе, виççĕмĕшĕнче кĕçĕн-кăрлачă пулать, терĕ Курпун Иванĕ, Пӳлер-Кӳл çынни. Уйăх эрне-куна тиркет (эрне-кун уйăх тумасть); тет ман асатте. Н. И. Полоруссов. Ман асатте Раштав уйăхне асăнмасчĕ. Мой дедушка (со стороны отца) не упоминал месяца раштав. IЬ. Кĕçĕн кăрлач: эпĕ аслă пиччерен (т.-е. кăрлачран) ирттерĕттĕм те, хĕрлĕ вăкăр (т.-е. хĕвел-солнце) хӳрине тăратать те, кулап-ярап! тесе калать, тет. Тюрл. Аслă пиччешĕнчен кĕçĕн пиччĕшĕ ирттерет («февраль и январь»). В этом же говоре после месяца ака-уйăх (уjы̆х) записан канлĕ уйăх, который, кажется, должен бы стоять после çу уйăх; но последнего в списке нет. Юрк. (в откр. письме ко мне из.. Симб., от 12 июня 1911 г.): «уйăх ячĕсем: 1) кăрлаç у., 2) нарăс у., 3) пушă-уйăхĕ;) 4) ака-у., 5) çăв-у., 6) хыт-суха у., 7) çум-у. (ана çинчи курăксене çумланăран кал.), 8) утă у.. 9) çурла у., 10) йĕтем у.., 11) юпа у., 12) чӳк у., 13) раштав у. Пӳркелĕнчи (в с. Бюрганах) чи ватă çынтан ыйтса пĕлтĕм». На одном листке, написанном рукою П. И. Орлова и относящемся к диал. д. Раковой, хыт-суха уйăхĕ поставлен седьмым, а çум уйăхĕ шестым. Нюш-к. (И. Е. Ефимов). Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх — 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. IЬ. 1) Раштав уйăхĕ, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нарс уйăхĕ, 4) юш уйăхĕ, 5) ака уйăхĕ, 6) çăв уйăхĕ, 7) канлĕ уйăхĕ (не «уйăх»!), 8) çĕртмь уйăхĕ, 9) ыраш аки уйăхĕ, 10) çурла уйăхĕ, 11) итем уйăхĕ, 12) юпа уйăхĕ, 13) чӳк уйăхĕ. Эпĕ ку уйăх шутне пăрмай шутласа тăракан карчăкран ыйтса пĕлтĕм. Вăл мана йĕркипе каласа пачĕ. Ытти çынсенчен те, хамăр ялсенчен, ыйткаласан, мана çак эпĕ ыйтнă карчăк (çинчен): лайăх пĕлет у уйăх шутне, çавăнтан ыйт эс уна, терĕç. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Вăл чылая çитнĕ çын, 80-сенче. Уф.? Январь-кăрлачă теççĕ, февраль уйăхне нурăс уйăхĕ теççĕ, март — пушă уйăх, апрель — ака уйăхĕ, май — çу уйăхĕ, июнь — çĕртме уйăхĕ, июль — утă улăхĕ, август — çурла уйăхĕ, сентябрь — авăн уйăхĕ, октябрь — юпа уйăхĕ, ноябрь — чӳк уйăхĕ, декабрв — раштав уйăхĕ. Кăрлачă тесе, питĕ кун кăр-сивĕ килнĕрен калаççĕ; нурăс уйăхĕ теççĕ кун ăшă енне кайса, кун йĕпенсе тăнăран; пушă-уйăхне этемпе выльăх çими пĕте пуçланăран калаççĕ; ака уйăхне ака тăваççĕ; çу уйăхне çулла пулнăран калаççĕ; çĕртме уйăхие çĕртме аки тунăран калаççĕ; утă уйăхне утă тунăран калаççĕ; çурла уйăхне тырă вырнăран калаççĕ; авăн уйăхне авăн аштарнăран калаççĕ; юпа уйăхне карта-хура нăкăтма юпа лартнăран калаççĕ (это неверно); чӳк уйăхне пирĕн чăвашсем чӳк тунăран калаççĕ; раштав уйăхне Христос çуралнăран калаççĕ. Тата эпĕ сире каланăчĕ: эпĕ вунвиç уйăх пулать, тенине илтнĕ, тесе. Вăл тĕрĕс мар, теççĕ, вуниккĕ анчах пулать, теççĕ. Только числалă уйăхпа пĕрле тумаç, унтан ялан малтан туса пырат, теççĕ. Кун шучĕсем пурĕ-пĕрех: 31-тен, 30-тан, 28-тан, 29-тан килет, теççĕ. Напр. кăрлачĕ уйăхĕ 18 декабря тăвать, тенĕ чăвашла калентар çинче, чăвашсем те çав таврана калаççĕ. 19 январта нурăс уйăхĕ тăват, 16 февралте пушă уйăх тăват, и т. д. — Месяцы у Г. Паасонена см. в его «Vосаb. 1. Tschuv.», стр. 69, 91, 110, 2, 139, 133, 195, 143, 26, 30, 190, 112. Тоскаево. Кĕçĕн-кăрлаç (январь. Сивĕпе аслă пиччерен ирттеретĕп эпĕ, Кĕçĕн-Кăрлаç. Кĕçĕн-кăрлаç сиввине чăтакăн леш тĕнчере ăшăнать, тет. Кĕçĕн-Кăрлаç çиленсессен, урăна тăла сыр, теççĕ. Кĕçен кăрлаç пит усал, ним парса та нимĕн илмест. Нарăс уйăхĕ (февраль). Нарăсна кĕçĕн-кăрлаç ĕлĕк пĕрре вăрçнă, тет. Кам урасе (= урасене) тĕпеклĕ тăвать? тесе каларĕç, тет, пĕр-пĕрне. — Эпĕ çынна тăла сыртаратăп! тесе каларĕ, тет, кăшкăрса, кĕçĕн-кăрдаç. — Эпĕ ташлаттаратăп, терĕ, тет нарăс. Çавăнпа чăвашсем: нарăс çитсессен, ташла, вăл ташланине юратать, теççĕ. IЬ. Ака уйăхĕ (апрель). Хире ака çитсессĕн, чăваш ака-пуçне тӳрлетет. — Ачам, хире тухсассăн: ака, пулăш, те. IЬ. Çу уйăхĕ (май). Эй ĕненĕм, ĕненĕм (чит. ĕнемĕм?), кай çукурма картаран: ырă-таса çимĕçпе тăрантса ярĕ вăл сана. Çĕртме уйăхĕ (июнь) «Çинçе» килет çинçелсе, тăвăр ĕçĕре часăрах. «Çинçе» (Тоскаево, Т. у.) = «Уяв» (Буинского у.). «Çинçе вуникĕ (12) кун пырать; çак вуник кун хушшинче нимĕскер ĕçлеме юрамасть; çи те, урама тухса вырт». Çинçе иртсен пулнă çĕртмене çĕр хапăл тăвать, теççĕ. Ут уйăхĕ (июль) (Тосваево). Утта пырса çапăнтăмăр; малашне, ачасем, чу касас пек ĕç тăрать; çавăнпа «авалхисене», ан аптăраччăр, тесе, хытă кĕл тумалла. Ки малтан турра «учук» ту; турра кĕл-ту ял-йышпе; çĕлĕкне илсе, ачу-пăчупа ӳксе пуççап. «Турă, сана пĕтĕм ял ял-йышпе асăнаппăр, укĕнеппĕр, пуççапаппăр, сана вăкăр пусса, выльăхпа силлетпĕр. Алăк патне кĕрӳне, тĕпеле кинне пар. Çурт çумне çурт хуш, мул çумне мул хуш». Турра кĕл-туса пĕтерсессĕн, «Çĕр йышне» кĕлтумалла. Çĕр йыш валли тына пусас пулать. Ял йышне, эй çĕр йышĕ, тĕпе питĕ пар, тăррине тутă пар. Пĕр пĕрчĕ акса, пин пĕрчĕ пар; ывăçпа акса, пӳлмепе пар. Çурла уйăхĕ (август). Хире çурла çĕкличчен, «чӳклеме» тăвас пулать. «Çĕнĕ тырă умĕнчен хур пусса, пĕтă пĕçерсе çырлахтар. «Килĕшпеле виçĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхпеле, çичĕ тĕслĕ тырă-пулăпала, пĕр витре, виçĕ чашкă сăрапа пуççапаппăр сана, турă, ӳкĕтлетпĕр, асăнаппăр. Чӳклесе пĕтерсессĕн, «Пӳлĕхçе» асăн. Ăна чĕреспе виçĕ куркапа сăра тула кăларса ларт. Унтан вара «Хĕрлĕ çырана» асăн, тата «Пӳлĕхе» ӳксе пуççап. Вара «Карташ пăттине»: «çуратакан турă, çырлах», тесе, виçĕ юсманпа асăн. Унтан «Кепене» хур пусса, пăтă пĕçерсе, виçĕ юсманпа çырлахтар. Кайран «Аслă ырсене» «Кепе амăшне» килĕшпе çырлахтар. Чи кайран çичĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхшĕн çичĕ юсманпа «килĕш пăтти» пĕçерсе çи. Итем уйăхĕ (сентябрь). Итем уйăх çитнĕ пуль: «хав, хав» сасă илтĕнет. Юпа уйăхĕ (октябрь). Авăн уйăхĕ (ноябрь). Авăн тетĕмĕ çӳлелле хăпарсассăн, этемме канăçлăх пулать, тет. Чӳк уйăхĕ (13-ый месяц по старин. чув. сч.). Кĕлту, таванăм, ĕç пĕтĕрĕ; ырă чунпа чӳклеме ту. «Симĕс пуçлă кăвакал, вĕççе кай та, веççе кил. Картлă-картлă пашалу, кусса кай та, кусса кил. Вите кутне вăрă пар, карта кутне кашкăр пар» (!). В Б. Олг. записаны назв. мм.: вутойăх (вудоjы̆х), çорлойăх, ан-ойăх, йопойăх, чӳк-ойăх, мăн-кăрлачă (кŏр-), кĕçĕн-кăрлачă, норăс-ойăх, пошă ойăх, акойăх, çу-ойăх. В Н.-Карамалах, Белеб. у., чувашские месяцы соответствуют европейским; их 12: кăрлаç, нарăс-уйăх, пушă-уйăх, акуйăх, çăвуйăх, çĕртме-уйăх, утă-уйăх, çурла-уйăх, авăн-уйăх, юпа-уйăх, чӳк-уйăх, раштав-уйăх. Эти же самые названия записаны мною в д. Питушкиной, б. Курм. у., но только вм. çĕртме уйăх в этой деревне ставят çом ойĕхĕ, а 12-й месяц назван просто раштав. В Ой-к. — счет мм. тоже идет на европ. лад: 1) мăн-кăрлачă, 2) кĕçĕн-кăрлачă, 3) норс-уйĕх (уjэ̆х), 4) пуш-уйĕх, 5) ака уйĕх, 6) вутă уйĕх, 7) хĕр уйĕх, 8) çорла уйĕх, 9) авăн уйĕх, 10) йĕтем уйĕх, 11) чӳк уйĕх, 12) раштав уйĕх. Здесь юпа уйĕх пропущен, а на его место ошибочно поставлен йĕтем-у., который собственно является в др. говорах лишь варянтом названия авăн-у. — В новых книгах на чув. яз. названия месяцев часто употребляются без нарицательного «уйăх» и вполне соответствуют 12-ти мм. солнечного года. Их порядок: кăрлач, нарăс, юш, ака, çу, çĕртме, утă, çурла, авăн, юпа, чӳк, раштав. Кăлентар 1928 ç. Пушăн вун-саккăрмĕшĕ, 18-е марта. Альш. Имена месяцев соотв. европ. назв.: 1) кăрлаç. 2) нарăс, 3) пушуйăхĕ, 4) акуйăхĕ, 5) çăвуйăхĕ, 6) хытсухуйăхĕ, 7) утуйăхĕ, 8) çурлуя-хĕ, 9) йĕтем-уйăхĕ, 10) юпуйăхĕ, 11) чӳк-уйăхĕ, 12) раштав.

уйăх хĕрле тулли

полнолуние, склоняющееся к ущербу. Г. Т. Тимоф. Срв. стр. 189.

уйăх шур тулли

полнолуние (время совершенной полноты лунного диска). Г. Т. Тимоф. Паян уйăх шур тулли-ши? Id. Паян уйăх шур тулли, çип пăтласа хурар, уйăх шурри пек шурă пултăр. Срв. стр. 189.

урхамах

орхамах, отличная лошадь. СПВВ. КЕ. Урхамах питĕ лайăх лаша. СПВВ. ТМ. Урхамах — пит хитре, вăйлă, пысăк лашана урхамах теççĕ. Начар тихасене çитернĕ чух: ку пĕр, тĕнчере çук урхамах пулĕ-ха, теççĕ. . Урхамах. Пит лайăх лашана урхамах теççĕ. СПВВ. ЕС. Урхамах — пит лайăх, пысăк станлă лаша; тата кулса начар лашана та калаççĕ. Ст. Чек. Урхамах-лайăх пысăк лаша. Чертак. Э (носовое э̆), орхамах! выльăх çине çиленсен, калаççĕ (лошади). N. Урхамах — ырă ут. Сред. Юм. Ах тôр, он лаши ыр ôрхамах пик чупать. Ч. С. Хăй урхамах пек илемлĕ çӳретчĕ (лошадь). Ч. П. Икĕ тур урхамах. . Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă каçнă чух, тĕл пултăмăр урхамах: ури çĕре тивмест, пуçĕ пĕлте тивмест. (Такмак). Такмак. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чуж, куртăмăр эпир çил-çунатлă урхамах: унăн пуçĕ пĕлĕте тимест, ури çĕре тимест, утни-юртни сисĕнмест: шыв пек юхат, çиль пек вĕçет. Сред. Юм. Ман туй килет шавласа ыр орхамах хĕрипе (чит. йĕррипе), ман туй килет шевлесе атте-анне ячĕпе. Байгул. Юмах юпа тăрăнче, хам урхăмах тăрăнче. (Написано по окончании сказки). N. Вăл тăвар юпана урхамах килсе çулать, тет. Ст. Шаймурз. Хĕр-арăм патша, ĕçсе çисен, урхамах çине утланать, тет те, тухса каять, тет. Панклеи. Тилĕ утланчĕ орхамах çине. — Тилĕ тос, ку лашана стан топпăрнах эс? тет (медведь). Альш. † Улпутсем урхамах кӳлеççĕ, ямшăкĕсем пăхса тăраççĕ. N. Урхамахесм урпа çийеççĕ, шăлĕсем шана (вар. шанасса) пĕлмеççĕ. Шел. 13. Урхамахсем хĕлĕпех утă-сĕлĕ çиеччĕç. || Паас. Урхамах — неприрученная горячая лошадь. См. Магн. 253. || Питушк. Урхамах — лотра лаша. || Юрк. Урхамах (особое животное). || Фигурки животных, сделаниые из теста и приносимые в жертву духам. Шибач. Орхамах — колач çăнăхĕнчен тăваççĕ, киреметсене мĕн тумашкăн. || IIряничный конек, бросаемый бедными в киреметь взамен лошади. Начерт. 126. См. Хорачка, 36 стр. || Орхамах — «безобразный». Шашкар. || «Болезнь лошади» (!). Çармăс (Буин. у.). Урхамах пулнă.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

блок

м. блок (1. полит. пĕр тĕллевлĕ государствăсен, партисен е организацисен вăхăтлăх пĕрлешĕвĕ; 2. стр. пĕр йышши детальсен, пайсен ушканĕ; 3. стр. шултра кирпĕч майлă бетон издели).

керамзит

м. стр. керамзит (тăмран хĕртсе тунă вĕтĕ çăмăл чул).

переводина

ж. стр. ураççи; потолочная переводина мачча ураççийĕ.

полигон

полигон (1. воен. пăшал-тупă пемелли вырăн; 2. стр. тимĕрбетон изделисем тумалли площадка).

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

алка

«серьга», «ушное колечко»; тат., башк. алка, к. калп. халка, туркм. гулакхалка «серьга», тур. hалка «кольцо», «круг», «обруч»; Замахш. ысырга, азерб., алт. В, тув., казах., ног. сырга «серьга». Из араб. «кольцо», «серьга»; сырга, по-видимому, перешло в указанные языки из русского языка, хотя в „Кратком этимологическом словаре русск. из.“ Н. М. Шанского и др. читаем, что серьга, „вероятно, являетея древнерусским заимствованисм из тюрк. яз.“ (стр. 301). В чувашском параллельно с алга, проникшим из татарского (?), бытуют и свои оригинальные слова: хăлха çакки букв. «ушные подвески», хăлха унки букв. «ушное кольцо».

арăслан

«лев». Данная форма слова появилась, по-видимому, в последние три-четыре века под влиянием соседних пр; в чув. фольклоре сохранилась более древняя форма услан кайăк (кайăк «зверь»; «дикий»). Зол бл., КБ, Замахш., алт. В, тат. арсланарзыланарысланарстан, казах. арыстан, АФТ, азерб., тӳр., чаг., уйг., карач., балк. аслан «лев». Этимологизируют это слово по-разному. В словаре при „Грамматике алт. яз.“, составленной членами алтайской миссии (стр. 150), и в словаре Вербицкого (стр. 26). находим: арсыл «дикий», «свирепый», «лютый» + ан «зверь»; следовательно, арслян «дикий, «свирепый зверь». Вамбери в слове арсылан тоже усматривает две части: арыс «сильный» и лан «зверь». Рамстедт несколько по-иному рассматривает слово арслан: арс( > аркира «рычать») + лан < кит. лаң «зверь», «животное» (Введение 202—203). А. М. Щербак дает совершенно другую этимологию. „Этимология арсылан, предложенная несколько десятилетий назад, — пишет. он, — основана на выделении в нем прилагательного ар (см. ар «каштановый», МК, l, 80) в форме интенсива арсыл и слова ан, передающего значение «зверь», ср. к. калп. ац. Эта этимология удовлетворительна и с фонетической, и с семантической стороны, а также с точки зрения самих приемов образования наименований подобных животных в тюркских языках, ср. каплан (капыл-ан), сыртлан (сыртлы-ан) и т. д.“ (ИРЛТЯ 137—138); ср. кирг. арсылда «рычать».

ăвăс

«осина»; алт. В, хак. ос, тат. усак, башк. уçак, алт. И апсак «осина»; ср. др. прусск. absе, др. в. нем. аsра «осина». (Венгерский тюрколог Nemeth это тюркское слово считает древним заимствованием из индоевропейских языков. См. ВЯ, 1963, 6, стр. 128. Прим. ред.)

ăмăрт

амăрт кайăк «орёл», «беркут». Первая часть (ăмăрт), по-видимому, восходит к названию мифологической птицы на Востоке симург: си «собака», мург «птица»; см. Шахнаме VII, 146 (К истории докапиталистических формаций. 1933, стр. 293—328). Вторая часть кайăк «птица». В чувашском начальное с отпало, как и в ряде других слов (см. ăс, __ăса__, __ăсла__), В значении «орел» это сочетание сохранилось также в некоторых диалектах татарского языка в форме сәмруг кошы (литер. каракош). Вероятно, его нужно рассматривать как сарматское или булгарское наследие; др. уйг. сымурка «сказочная птица» (Радлов IV, 676), казах. самырык-кус «мифическая птица колоссальных размеров», башк. сәмере кош «орёл»; перс. си-морг, симург «сказочная птица .

ăса

, диал. сасă «челнок» (у Спир. Михайлова сузаЧувашские разговоры... 1853, стр. 9); тат. соса, суса, башк. hоçа «челнок (ткацкий)».

вăкăр

, днал. мăкăр «бык», «вол» др. тюрк., МК, аз рб., туркм., тур. ӧкӳз, кирг., кумык. огӳз, уйг. hокӳз, узб. хукиз, казах., ног. ӧгиз, к. калп. огиз, башк., тат. ӳгез «6ык» «вол». Ср мопг. ӳхер «крупный рогатый скот»; ӳкэр жил «год быка» (второй год животного цикла); калм. ӳкр, бур.-монг., и. уд. ӳхэр «корова». Возможно, звукоподражательное; ср. тур. огӳр, башк., тат. ӳкер, казах., ног. ӧкир, кумык. ӧкӳр, уйг, hӧкӳри, бокӳри «реветь». По мнению А. М. Щербака, „слово оғуз относится к числу древнейших заимствований из индоевропейских языков" (ИРЛТЯ 98). (Такого же мнения Gy. Nе́meth. См. ВЯ, 1963, 6, стр. 128. Прим. ред.)

вут

«огонь»; др. тюрк. от (оот), туркм. оот, якут. уот, КБ, МК, тур., уйг., кумык., кирг., казах., к. калп., ног., алт. В, ойр., тув., хак., шор, от, АФТ, азерб. од, узб., башк., тат. ут «огонь»; чув. вут чулĕ, кирг. оттук таш, тув. оттук-даш, ойр. отык maш, хак. отых mac, ног. отлык mac, у. кумык., карач. отлук таш «кремень» (кремень употреблялся для высекания огня); ср. монг. утаа(н) «дым»; утха «происхождение от одного очага или семьи» (Филология и история монгольских народов. Памяти Б. Я. Владимирцова, 1958, стр. 190); ср. авест. атар, пол., болг., серб.-хорв., рум., венг., укр. обл. ватра «костер»; «очаг».

ĕçкей

верх, «деверь (старший брат мужа)»; см. хунчăкам. В тюркских языках не имеет родственного слова, по-видимому, проникло в чув. яз. из финских (пермских) языков; удм. иськавын (вын «младший брат») «родственник»; эксэй «царь; коми (в фольклоре) ӧксы «князь» < авест. xšayǎ «сиять», «властвовать» (Лыткин ИГКЯ, 33). Изв. АН ОЛЯ т. X, вып. 4, стр. 390—391). Взаимное возвеличение родных мужа и жены —обычное явление в брачном ритуале; см. __пăятам__, __пăяхам__.

имен

«стесняться», «не осмеливаться», «смущаться», кирг., к. калп. иймен, МК, туркм., ст. тур. эймен, уйг. айман «опасаться», «стыдиться»; казах. имен «стесняться», «бояться»; чаг., караим, имӓн «стыдиться»; «бояться»; алт. И иймен «бояться», тат. имән «вздрогнуть», «испугаться»; см. А. К. Боровков. Бада’и’ ал-лугат, стр. 123: „имек «быть»; ийман «стыд»; «я не есмь, не являюсь»“.

йăмшак

(çемçе) «мягкий», «рыхлый»; др. тюрк. йымшак «мягкий», «нежный»; КБ, Замахш., Зол. бл., чаг., азерб., туркм., тур. йумшак, азерб. юмшаг, уйг., кирг. жумшак, казах., к. калп. жумсак, ног. юмсак, башк., тат. йомшак, алт. в дьымчак, дьымыжак, тув. чымчак, хак. нимзах, ойр. дъымжак, балк. зумушак, узб. юмшок «мягкий», «рыхлый», «нежный»; тефс. XII—XIII вв. йумша «смягчаться»; Н. А. Баскаков возводит к глаголу джум «сжимать» (Академику В. А. Гордлевскому к его 70-летию, 1953, стр. 40). С. Ахаллы производит юмшак от слова гум «песок» + афф. -шак (Вопросы методики изучения истории тюркских языков. Ашкабад, 1961, стр. 96); может быть, от дьым (алт.), йум (МК) «пух», «перо»; чув. çăмазерб. юн, туркм., тур. йӳн «шерсть»; см. çемçе.

кĕпе

«рубашка»; МК каб «посуда», «чехол», «коробка»; чаг. каб «сосуд», «сумка, которую вешают по бокам вьючного животного»; «мешок»; азерб., туркм. габ, тур. кап «посуда», «сосуд», «футляр», «чехол», «наружный покров»; азерб., туркм. аяггаби, тур. аяккап «обувь» (букв. «чехол», «обёртка ноги»); АФТ каба «верхняя одежда»; каб «футляр»; алт. В, ойр., шор. кеп, хак. кип, тув. хеп «одежда», «белье», «обмундирование»; «форма», «шаблон», «образец», «подобие», «колодка (сапожная)»; ср. монг. кеб (Бурдуков) «форма», «образец»; алт. В дьылан кеби «выползок (старая кожа) змеи» (чув. çĕлен кĕпи); тув. хап «мешочек», «кисет»; «футляр», «чехол»; алт. В, казах., к. калп. кап, ног. капшык, тат. капчык, узб. коп, копчик «мешок»; ног., тат. кап «куль»; тур. кебе «плащ из грубого войлока»; тат. Сиб. кэп «одежда» (Будагов II, 413); кирг. ак кӳбӧ — название боевого одеяния (Юдахин); кумык. гюбе «броня», «кольчуга», «латы», «панцырь»; карач. кюбе «броня»; чаг. кӳпе «латы» (Будагов II, 142), полов, кӳбе, тат. кӧбэ кӳлмәк «кольчуга»; чаг. кепек «одежда», «плащ», «покрывало» (Vambery EWTS 77). В словаре Махм. Кашгарского в качестве булгарского слова (булгары — предки чуваш) упоминается кӳбе в значении «кольчуга» («защитная рубашка из металлических колец»). Кроме того, в 1945 г. во время раскопок близ древней болгарской столицы Преславы найдена была гранитная колонна со старинной надписью, где четыре раза повторяется слово кӳпе в значении «кольчуга» (Софийская газета „Изгрев“ от 5 сентября 1945 г., № 282, стр. 4). По-видимому, производство кӳбе сильно распространено было у булгар не только в период пребывания их на Северном Кавказе, но и позднее на Волге. Известно, что в древнее время в Хорезм кольчуги ввозились из Волжско-Камской Булгарии (С. П. Толстов. Древний Хорезм, 1949, стр. 14). В сочинении персидского писателя XIII в. также встречается слово каба — род кафтана, длинная мужская одежда, которую носили в Азербайджане. Вероятно, слово это иранского происхождения, оно еще встречается в языке пехлеви: капах «плащ»; в перс. каба «длинная мужская одежда, надеваемая на рубашку»; в осет. и груз, каба «женское платье».

кĕтес

«угол»; в тюркских языках нет родственного слова. На этом основании Рясянен считает его заимствованным из мар. яз.: кыдеж «комната», «отделение» (TLT 247). Мункачи чув. кĕтес и мар. кыдеж сопоставляет с санскр. katas, ст. слав, котис, фин. kota «юрта», «шалаш», «хижина» (Arja е́s kaukázusi elemek a finn-magyar nyelvekben. Budapest, 1901, стр. 333). У Ашмарина в словаре: кĕтес «угол» (с русск. кутец?) (VII, 317). См. у Даля кут, куток, кутник, кутик (II, стр. 227—228).

куланай

ист. «поземельная подать»; алт. В каланкалан в значении «подать» упоминается в древних уйгурских юридических памятниках X—XIII вв. Д. Тихонов в своей статье „Налоги и налоговые термины в уйгурском государстве в IX—XIV вв.“ пишет: „Калан был основным государственным налогом с оседлого земледельческого населения — это подать с возделанных земельных участков. У уйгуров калан взимался еще за 200 лет до подчинения их Чингисханом“ (Уч. зап. Инст. востоковед. АН СССР, т. XVI, 1958, стр. 63—77). В чув. яз. для обозначения подати существовало еще слово хырçă, оно употреблялось по преимуществу в верховом диалекте. По изысканиям Б. Грекова и А. Якубовского, обычный налог с обработанной земли, известный под названием хараджа, при монголах получил наименование калана (Золотая Орда и ее падение, 1950, стр. 55). См. ярлыки золотоордынских ханов, напр., ярлык Тимура Кутлуга, вступившего на престол в 1397 г. При монголах каланом называли также особый вид военного налога. В «Истории армянского народа» под ред. Б. Н. Аракселяна (Ереван, 1951) читаем: „Для желающих избежать воинской повинности устанавливался взамен ее калан, особый вид военного налога“ (стр. 55). В других тюрк. яз. вместо калан были в употреблении: в одних — албан, в других — имана, в третьих — верки, салгит и пр.; см. хырçă. Ашмарин куланай возводил к русскому слову головное (См. VI, 274) (?).

кунтă

«лукошко», «кузов», «короб из лубка»; в тюркских языках мы не нашли родственного слова, одиноко стоит здесь узбекское кунда «колода», «ступа, выдолбленная из пня», да и его родство с чув. кунтă сомнительно. Слово кунтă, вероятно, заимствовано из финно-угорских языков; ср. мар. комдо, удм. куды, коми-зыр. куд, лопар. конте, хант. хаăнт «лукошко», «короб из лубка»; эст. котт «мешок»; фин. kontti «короб из бересты» (Donner. I, № 55). Проф. В. И. Лыткин удм. куды и коми-зыр. куд считает заимствованными из чув. яз. (Историч. грамматика коми языка. Сыктывкар, 1957, стр. 71).

несĕл

«род», «племя», «потомство»; азерб, нэсл, туркм., тур. несил, уйг., тат. нәсил, узб. насл, башк. нәçел «род», «племя», «потомство», «поколение»; кирг. насыл, казах., к. калп. нәсил «происхождение», «потомство», «поколение», «порода»; кумык, наслу «потомство»; в том же значении («род», «потомство») известно в некоторых чувашских диалектах слово неслĕк < несĕл + лĕк, сохранившееся в выражениях: неслĕксĕр ача-пăяа «беспризорные», «безродные дети»; неслĕксĕр çын «человек без роду и племени»; ср. якут. насилиӓк. Заимствованы из араб. и перс. языков: араб. «потомство», «род», «поколение» от глагола «плодить», «производить на свет потомство», «порождать»; ср. перс (нӓсл) «поколение», «потомство», «племя»; «род человеческий». В якутском словаре Э. К. Пекарского почему-то этому слову приписывается русское происхождение. Здесь мы читаем: «Насилиӓк... (русск.) «наслег»... якутская административная единица, состоявшая из нескольких родов... из нескольких наслегов составлялся улус...“ (Сл. VI, 1697). А в Большой Советской Энциклопедии находим и совсем курьезное объяснение, что „термин наслег происходит от русского ночлег, он введен русской администрацией в первой половине XVIII века для обозначения якутских родов“ (том 29, стр. 194).

панча

«рассадник», «питомник»; купăста панчи «рассадник капусты» (пан «городьба», «ограда»; -ча — аффикс уменьшительности); ср. алт. В ман «городьба», «забор», «ограда» (стр. 199); п ~ м.

пăрăç

«перец»; уйг. му(р)ч, узб., кирг. мурч, алт. В мырс, мирч, пырч, туркм., кумык., карач. бурч, казах., к. калп., ног. бурыш, башк. борос, башк. К бурс, тат. борыч «перец»; ср. калм. бурш; Мункачи сближает чув. пăрăç с санскритским марича (KSz. VI, 1905, 376—379). Чуваши заимствовали из русск. яз. (Едва ли есть основания для сближения с русск. перец: по фонетическому облику чув. пăрăç не выходит за пределы известных чувашко-тюркских звуковых соответствий, см. пăрçа. Тюрк. языками это слово заимствовано из ар. яз.; Абаев. ЭСЛ. I, 282; Ю. Немет. Специальные проблемы тюркского языкознания в Венгрии. ВЯ, 1963, 6, стр. 128. Прим. ред.)

пĕçмех

, диал. пĕçек (у Спир. Михайлова пичех; см. стр. 3) «угол»; чаг. бучмак (Будагов I, 273), уйг. пушмак, бӳр(ч)эээк, азерб. бучаг, тур. буджак, узб. бурчак, туркм. бурч, тат. почмак «угол».

пиллĕк

, пилĕк «пять»; др. тюрк., азерб., тур., кумык., узб., кирг., тув., ойр. беш, казах., к. калп., ног. бес, башк., тат. биш, туркм., уйг. бәш, якут. биәс, хак. пис «пять»; кирг., казах., тур. билек, уйг. биләк «кисть руки», «запястье». Об этимологии этого слова проф. А. Н. Самойлович пишет: „По мнению Галеви, тюрки первоначальную пятеричную систему заменили позднее десятеричной... Галеви стоял за единство происхождения числительных пĕр (бер, бир) «один», пилĕк (беш, бес) «пять» и мăл, мĕл (утмăл, çитмĕл, алтмыш, йетмиш) «десять», восходящих якобы к первоначальному бис, бес. Примитивный тюрк обозначал одним и тем же словом три единства: простое (простую единицу), другое единство — подразумевавшее число пальцев одной руки и, наконец, третье, относившееся к числу пальцев на двух руках. Отметив совпадение чувашского пилĕк «пять» и общетюркского билек «нижняя часть руки», Галеви допускает развитие значения числительных бир, беш, миш из значения «нижняя часть руки» с пятью пальцами на одной руке и с десятью на двух» (Языковедные проблемы по числительным. Сб. статей. 1927, стр. 146).

пурăш

«барсук»; МК бурсукпорсуғ, тур., кумык., алт. В порсук, к. калп. порсык, хак. порсых, уйг., карач, борсук, узб. бурсук, казах., ног. борсык, тат. бурсык, башк. бурhык, тув. морзук, туркм. торсук «барсук». Некоторые лингвисты предполагают, что барсук так назван по серому цвету шерсти; ср. монг. бор > тув. бора, хак. пора «серый»; ср. в др. тюрк. яз.: азерб., тур., уйг. боз, узб. буз, алт. пос «серый». A. M. Щербак предлагает другую этимологию: Связь борсук с *бор «серый», устанавливаемая В. Байтом (KSz., XVII, 136), — пишет он, — кажется мало вероятной, так как ротацирующая форма (бор) в современных тюркских языках отсутствует и вместо р всюду выступает з. Г. Рамстедт (Kalm. WB, 52а) производит борсук от *бор «сытый», «жирный»; ср. кирг. борсоғой «кругленький», «толстенький»“ (ИРЛТЯ 139). Иные (С. С. Цельникер) возводят это слово к др. тюрк. глаголу бор, МК бур «пахнуть», «вонять»; ср. кирг. борсу, туркм. борса «вонять»; следовательно, борсук «вонючка». У большинства представителей куньих имеются анальные железы, издающие сильный запах (Этимология, сборник изд. АН, 1963, стр. 120—123). Слово барсук в русский язык проникло из тюркских языков.

пуртă

«топор»; азерб., кирг., казах., тур., тат., карач. балта, узб. болта, тув. балды, уйг., туркм. палта, хак. палты, алт. В малта, палта, ойр. малта. Возможно, из араб. (балтат) «топор». В чув. пуртă можно видеть или субституцию л через р (балта ~ пуртă), или же признать его родственным удмуртскому и коми пурт «нож»; сев.-герм. барда, нем. Barte, ст. слав, брады «топор». Проф. В. И. Лыткин и Паасонен (FUF II, 186) считают заимствованным из иранских языков. Финское пуртă они сближают с осетинским фарат «топор» (ИГКЯ 82, § 55). Проф. В. И. Абаев осет. фарат возводит к др. перс. На. др. перс. источник указывают, по его мнению, и сак. pada, тохар, peret, porat «топор». Через скифо-сакское и тохарское посредство слово это широко распространилось в угро-финских и др. языках (ЭСл. I, 451). Паасонен осет. farat сближает с санскр. paraçu (FUF, 1909, стр. 186).

пӳрт

«изба», «дом»; пӳрт-çурт «дом с надворными постройками». По-видимому, заимствовано из мар. яз.: мар. пӧрт «изба»; фин. pirtti «курная изба», «баня»; в финские языки проникло из литовского, где pirtis «баня», perti «мыть кого-нибудь в бане», «хлестать веником»; последнее от корня, означающего «пар» (М. П. Веске. Славяно-финские культурные отношения по данным языка. Казань, 1890, стр. 215—216).

сăрăлтат

«чувствовать озноб», «судорожно вздрагивать»; ср. сăсла «ныть», «мозжить»; азерб. сызылда «мозжить», «ломить», «чувствовать ломоту»; кирг., казах. сызда «ныть», «мозжить»; сыздат «вызывать мозжащую боль»; тат. сызла «мозжить»; тур. сызы «дергание», «невралгия»; сызла «ныть», «стонать»; хак. сыырыгыс «озноб». В основе чув. сăрăлтат лежит мимема сăрр (подражание дрожи); пĕтĕм ăшăм сăрр сăрлатса илчĕ «по всем моим внутренностям пробежала (от ужаса) дрожь» (Н. И. Ашмарин. О морфологических категориях подражаний в чув. яз. Казань, 1928, стр. 13).

сĕрен

уст.— название обряда изгнания из деревни покойников, явившихся в калăм кун (см.) погостить некоторое время у своих родственников; тюрк. сурен — боевой клич, воинственный крик, соответствующий русскому ура!, кирг. сӳрӧн — боевой клич; казах. диал. сӳрен «крик», «шум», «тревога»; чаг. сӳрэн — страшный крик, производимый войсками, ставшими друг против друга и вызывающими к бою (Будагов 1, 642), узб. С суран — крик, гик воинственный: „Смотр войска Тимуром (в 1391 г.— В. Е.) продолжался два дня с утра и до 6 ч. вечера и кончился боем барабанов и военным криком «сурен» (В. Г. Тизенгаузен. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды, 1948, т. II, стр. 162, 169, 176 и др.); КБ сӳр «прогонять»; уйг., азерб., туркм., тур., тув., хак., алт. В (конд.) сӳр, узб. сур «гнать»; башк. hӧргӧн «ссылка». Следовательно, сĕрен — настоящее причастие, означает «изгоняющий», «прогоняющий».

сум

«число», «счёт»; çарĕ пысăк, ун сумĕ çук (сказка «Улăп») «войско большое, нет ему числа»; тефс. ХII-XIII вв., уйг., кирг., казах., к. калп., ног., туркм., тат., алт. В, тув., хак. сан, узб. сон, башк. hан, азерб. сай «число», «численность», «количество», «счет» (в уйг. «счет» — санак); азерб., туркм., кирг., казах., тат. сана, уйг. сани «считать», «подсчитывать», «сосчитывать». В тюркских языках с словом сан «число» тесно связано и другое значение — «честь», «достоинство». Напр., МНХ, тур. сан «честь», «почет», «уважение», «достоинство»; алт., тур. сана «почитать», «уважать»; чув. сума су «уважать», «почитать»; см. су. Проф. Н. А. Баскаков предполагает, что слово сан «число» в хакасский проникло из иранских языков (Хакасско-русский словарь, М. 1953, стр. 392); ср. монг. и алт. В сана «думать», «мыслить», «считать».

сывлăм

«роса» (см. вил шыв); хак. салым, шор. шалым, тув. шалын «роса». Из сывла (см.) + афф.-ăмсывлăм — «результат дыхания»; Т. М. Матвеев рассматривает его как сложное слово: сыв, су «вода» + лăм «влага», «сырость». (Вопросы чув. яз., лит. и иск., 1960, стр. 6).

çулăк

, çулкă (у Спир. Михайлова шилга, стр.22) «метла из лозы для сметания колосьев с вороха зерна, когда веют лопатой»; азерб. чалгы «метла». От *çул (ср. шăл) «мести».

çырма

1. «овраг»; 2. «речка». От çыр «размывать». Ср. уйг. яр, туркм., кирг. жар, казах. жира, азерб. ярган «овраг». От яр и пр. «раскалывать» (см. çур) и жыр «прорывать» (см. __çыр__); тефс. ХII-XIII вв., тур. ырмак «река»; АФТ ырмак «исток реки»; узб. ирмок «приток реки»; в топонимике бывшей Казанской губернии имеются названия рек и селений с ширма: Орымширма, Икширма, Караширма, Яуширма и др. (И. А. Износков. Список населенных мест Казанского езда. Казань, 1855, стр. 28).

тавар

«товар». Заимствовано из русск. яз., куда оно проникло в древнее время из тюркских языков; ср. АФТ давар, тефс. XII-XIII вв. тывар, башк. мал-тыуар «скот», «имущество»; уйг. тавар «разноцветный шелк»; «товар»; Зол. бл. тавар «имущество»; «хорошая материя»; тур. давар «скот», «стадо баранов и пр».; кирг. тубар «зрелая самка животного»; «особый сорт китайского шёлка»; тат. мал-туар «животные», «скот»; кумык. тувар, туркм. давар «скот» (Алиев); кумык., др. тюрк. туварчы «пастух» (Gabain); в чув. а в первом слоге под ассимилятивным влиянием а второго слога; ср. монг. туувар «гурт», «перегоняемый скот». Интересно заявление проф. Н. К. Дмитриева. Он пишет: „Нам, однако, представляется более вероятной следующая гипотеза: товар происходит от чувашского тавар, тюрк. туз «соль» и указывает на старые (еще дотатарские) торговые связи русских с булгарами и чувашами. Слово встречается еще в тексте „Хождения за три моря“ Афанасия Никитина“ (Лексикографический сборник, вып. Ш, 1958, стр. 32; СТЯ 546). Мало вероятно. Болгары, украинцы да и русские первоначально переняли это слово от тюрок в значении «скот» (см. Этимологич. исследования по русск. языку, вып. II. Изд. МГУ, 1962, стр. 120—121).

тан

«наледь», «вода, выступившая из-подо льда»; якут. таан «наплыв воды на льду», «наледь»; ср. авест. danu «река»; осет. дон 1. «река»; 2. вода» (Абаев. ЭСл., стр. 366); кит. дан «река».

тăрăн

, тăрăм — название целого ряда (свыше десяти) селений в Чувашской республике: Чиркĕллĕ Тăрăн (с. Туруново), Вăрманкас Тăрăн, Ытмар Тăрăн и т. д. Волжско-булгарское слово т(у)рун в русских, летописях под 1230 г. передается во множ. ч. в форме турунове. У древних тюрков, авар и хазар оно засвидетельствовано в форме тудун (А. А. Шахматов. Заметки о языке волжских болгар. Сборник Музея антропологии и этнографии при Российск. Ак. Наук, том V, вып. I, 1918, стр. 395—397; А. Н. Самойлович. Турунтудун (еще пример турко-болгарского ротацизма). Там же, стр. 398—400; Munkàcsi. см. Ethnographia. XIV. Budapest, 1903, 72—73).

тăри

«жаворонок»; уйг., туркм., к. калп., хак. торгай, кирг. торгой, тат., узб. тургай, азерб. торағай «жаворонок»; казах. торғай — общее название мелких птичек: боз торгай «жаворонок» (боз «серый»), сары торгай «овсянка», кара торгай «скворец», суык торгай «воробей»; чаг., башк. тургай «воробей»; башк. басыу тургайы «жаворонок»; алт. В посторкой «жаворонок» (пос «серый»). По мнению Максимова, слово это происходит от глагола тур «стоять», так как жаворонок обычно подолгу пребывает на одном месте в вышине (Опыт исследования тюркских диалектов. СПб, 1867, стр.14).

тăс

, чăс 1. «тянуть», «вытягивать», «растягивать», «удлинять»; 2. «продлить (срок)», «отсрочить»; кирг., казах., кумык., уйг. соз, узб. чуз, узб. С чоз, башк. hуз, тат. суз «тянуть», «растягивать», «вытягивать», «затягивать», «удлинять»; т ~ чт и ч: черсәк ~ търеэк «локоть»; чозғыт ~ тозғыт «развеять» (А. Ф. Абдуллаев. Фонетика хорезмских говоров узб. яз. Ташкент, 1961, стр. 45).

тăхăм

«потомство», «род», «племя», «отпрыск»; уйг. тухум, кирг. тукум, казах., ног., к. калп. тукым, тат. токым, башк. током «потомство», «потомок», «порода», «племя», «род» (кроме того, в кирг., казах. «семя», «семена», в уйг. «семя», «яйцо», «зародыш»); в узб. тухум «яйцо», «семя (сперма)»; азерб. тохум «семя», «яичко»; туркм. тохум «семя», «род» (уст.), «порода», «потомок», «сперматозоид»; тохумлан «оплодотворяться»; кумык. тухум башы «предок», «родоначальник». Относительно этого слова в бур.-монг. яз. Т. А. Бертагаев пишет: „Слово токум, или тукум, в современных говорах звучит тохум «родина замужней женщины», «родина». Тохум часто заменяется словом торхум, которое имеет несомненное родство с глаголом торхэ «родить»“ (Филология и история монг. нар. Памяти Б. Я. Владимирцова, 1958, стр. 174); ср. перс. (тохм) «семя»; «яйцо».

тенкĕ

1. «серебряные монеты любого достоинства9; 2.. «рубль»; уйг, тәңгә, узб. тонга, тат., башк. тәңкә, казах., туркм., к. калп. теңге, алт. В тенкӓ «монета (серебряные и золотые монеты)»; «рубль»; кирг. теңге (в Сев. Киргизии 1. «рубль»; 2. «серебряные монеты достоинством в один рубль или 50 копеек», в Южн. Киргизии — «в 20 копеек»). Заимствовано из перс. яз. (тӓн-hah) «наличные свободные деньги», «капитал»; в прошлые столетия мелкие серебряные монеты назывались тэнгэ. Horn в персидском указывает dang, daneg «монета», др. перс. danake, пехл. dang. По его мнению, dang первоначально тождественно было слову dane «хлеба в зерне» (Grundriss der neupersischen Etymologic, 1893, стр. 118, №№ 536, 535). В таджикских документах (купчих и вакуфных грамотах) XVII в. слово теньга встречается также в значении «монета»: «монеты серебряные»; см. чув. нухрат (Сб. статей по ист. и филолог, народов Средней Азии, 1953, стр. 71—75). Иначе объясняет этимологию слова тенкĕ Рясянен: „Тунгусам известно название животного денке «соболь», которое, несомненно, связано с хантыйским наименованием белки тӓңкә (белка, копейка). Известно, что указанное слово встречается как заимствование в монгольском (теңке) и в тюркском (тӓңка) языках, а также в русском в период монгольских завоеваний в качестве названия денежной единицы — „деньга“. Взаимные пути заимствований здесь несколько неясны“ (Материалы, 25, сноска). Этимология Horn’а более приемлема.

тирĕс

диал. 1. «против», «наоборот», «наперекор другим»; 2. «изнанка», «обратная сторона»; тирĕсле «наизнанку»; «наотмашь»; др. тюрк. (енис), КБ тӓрс «противоположный», «обратный»; МК, тур., узб. терс, азерб. тәрс «изнанка», «обратная сторона», «наоборот», «упрямый», «строптивый»; уйг. тәскири, кирг., ойр., казах., к. калп. терс «наоборот», «навыворот», «в обратную сторону»; алт. В тескер, хак. тискер «наоборот», «наизнанку»; «в обратную сторону»; «превратно», «уродливо»; тат., башк. тискәре «обратный», «противоположный»; «упрямый», «несговорчивый»; ср. монг. тэрс «противный», «враждебный»; «противоположная сторона». Г. Д. Санжеев монг. тэрс считает иранским элементом (Совр. монг. яз., 1960, стр. 28).

тумха

«тамга», «клеймо»; «метка», «знак»; др. уйг. юрид. док. тамға «печать»; чаг. тамка, уйг., узб., кирг., ног., к. калп., алт. В, башк., тат. тамга, казах. таңба, туркм. тагма, азерб., кумык. дамга, тув., хак. таңнма «клеймо», «печать», «тавро»; ср. монг. тамга то же. Ср. араб. «клеймо, знак» и перс. (тӓамга) «большая печать монгольских ханов»; «грамота, снабженная такой печатью»; ср. там «раскалять», «жечь» (А. Н. Кононов; см. ВЯ, 1964, 5, стр. 133).

тунтикун

«понедельник». Соображения об этимологии этого слова см. в статье М. Р. Федотова в „Ученых записках“ ЧНИИ (в. XXI, стр. 250—251).

турăх

«кислое молоко», «варенец (топлёное молоко» заквашенное сметаной)»; АФТ mapaг, тув. тарак «кислое молоко», «простокваша»; к. калп. торак «брынза»; ср. монг., бур.-монг. тараг, калм. тарг «род простокваши». Птолемей упоминает сарматское племя торєхаδа = торек (иран. тури) «кислое молоко», aδa «едящие» (В. И. Абаев. Осетинский язык и фольклор. I, 1949, стр. 152).

тӳре

ист. «судья»; тӳре-шара собир. «судьи», «чиновники»; «помощник старшины в волостном правлении»; др. тюрк. тӳре, тӧрӳ «заветы старины», «обычаи», «обычное право (огузов)»; В. А. Гордлевский пишет: „Кочевой народ — турки-огузы, — основавший в Малой Азии величественное государство, сохранил традиции кочевого быта — обычное право тюрэ» (Государство сельджукидов Малой Азии, 1941, стр. 52); законы»; в пам. в честь Кюль-Тегина — «установленная государственная власть»; КБ тӧри, тӧру, тефс. XII—XIII вв. тӧре «закон», «обычай»; МК тӧре «ханский сановник»; уйг. тӧре, узб. тура, тат., башк. тӳрә «чиновник», «сановник», «начальник»; АФТ тӧрӳ «управитель»; кирг. тӧрӧ, казах. тӧре «господин», «чиновник», «сановник»; «бюрократ»; тур. тӳре «закон», «устав», «правило», «обычай»; тув. тӧре «строй», «режим»; улус тӧре «государственный строй»; «политика»; чаг. тӳре, тӧре «начальник», глава», «судья»; «обычай», «закон», «народные постановления», «судебный приговор», «решение», «постановления и правила Чингиза». „В Бухаре тӧре — титул ханских сыновей, и в особенности наследника престола, соответствующий персидскому мирза...“ (Будагов I, 390). Ср. монг. тӧр «строй», «режим», «государство», «держава»; «власть», «династия»; «правление», «управление (государственное)»; шара < (араб.) шариат.

улăх

«луг»; Замахш., АФТ отлағ, уйг., к. калп., ног. отлак, узб. утлок «луг», «пастбище»; тур., туркм. отлук «место, поросшее травой», «луг», «пастбище», «выгон». Проф. Н. И. Ашмарин возводит улăх к древнеславянскому лоуг (Болгары и чуваши, стр. 113). Трудно с этим согласиться ввиду тесной связи улăх с утăлăх «место, изобилующее травой»; ут, утă в настоящее время употребляется в значении «сено», а раньше (отчасти и теперь) обозначало траву: ыхрути (< ыхра ути «чесночная трава») «дикий лук», хĕрлĕ ути «марена», «растение, из которого добывается красная краска»; и теперь говорим утă çул «косить траву»; ср. уйг., тур., туркм., ойр. от, узб. ут «трава»; следовательно, улăх < утăлăх.

улпут

уст. «барин», «помещик», «дворянин»; др. тюрк., МК алпағу, алпағут «титул», «чин», «герой»; Ибн-Муханна алпағу «владетель»; тат. алпавыт, башк. алпауыт уст. «помещик»; ср. монг. албагут «знать». Вероятно, представляет форму множ. ч. слова улăп (см.). Проф. Ашмарин этимологизирует это слово следующим образом: алпагут < алп + агут (от ак fluere), т. е. semen (proles) gigantum vel geroum (О морфолог, категориях подражаний в чув. яз. Казань, 1928, стр. 71). Вероятно, -гут здесь является монгольским афф. множ. ч., и не имеет отношения к тюркскому глаголу ак «течь».

урçа

«вдовец»; «вдовый»; башк. арзан «самец»; авест. (Ясна) аршан, осет. арша «мужчина», «самец» (В. И. Абаев. Осет. яз. и фольк., т. I, 1939, стр. 155); греч. αpδην «мужской»; «мужского пола»; «мужественный»; ср. эрз. уре «чужой»; «сирота»; урь «сноха», букв. «чужая женщина». Возможно, из < уре + аçааçа уст. «отец».

утаман

«атаман»; в истории древних тюрков слово это неизвестно; во многих тюрк. яз. атаман употребляется для обозначения главаря, а в иных (башк. и др.) — предводителя разбойничьей или воровской шайки. Слово неизвестного происхождения; Миклошич производит его от немецкого hauptmannата «отец» + тӧмен (тӳмен) «десять тысяч», отсюда атаман — «начальник 10000-и ого войска». Об этимологии слова атаман проф. Н. К. Дмитриев пишет: „Распространённое в южнорусских степях и в Крыму, оно, очевидно, происходит от корня ата со значением «отец», «дед», «предок» и аффикса -ман (обычно образующего увеличительные имена, как установил М. Рясянен), т. е. обозначает то же, что укр. батько (ата-ман — «большой отец», «набольший»)... в старинной корпорации пастухов на Яйле (в Крыму) до самой революции сохранился термин ата-ман < ода-ман (старший пастух). ...«атаманы» иногда проявляли себя... и в сфере набегов или налётов. Отсюда же, очевидно, и слово атаман в казачьем обиходе“ (Лексикографич. сборник, III, М., 1958, стр. 17; СТЯ 323).

хăмла

хмель»; тат. колмак, башк. комалак, казах., кулмак, тюм. комлак, алт. И кумдак, ср. фин. humala, benс, hamal, мар. умла, умыла, эрз. комоля, мокш. комляhumulus «хмель». По мнению Walde, лат. humulus своим происхождением обязано восточно-финским и тюркским языкам (Lateinische etymol. Wӧrterbuch, 1910, стр. 372); ср. осет. хумӓлле «хмель». По последним изысканиям профессора Ф. П. Филина, „первоначальная область произрастания хмеля и использования его для напитков была на Северном Кавказе, где с этим растением познакомились тюркские племена, в частности болгары. Волго-булгарское хумлағ (чувашское хăмла) оказалось источником не только славянского хмель, но проникло и в финно-угорские и германские языки, попало в греческий — хоνμγελη и латинский — humulus» (Образование языка восточных славян, 1962, стр. 171).

хĕсĕр

«яловость», «яловый»; Замахш., АФТ, кирг., к. калп.,, узб. С, кумык., тат., башк. кысыр, уйг., узб. кисир., азерб., туркм. гысыр, хак. хызыр, тув. кызыр «яловая»; тур. кысыр «бесплодный», «неплодородный», «неплодоносный»; ср. калм. хусрн «яловый». Чув. хĕсĕр < хĕрсĕр «не имеющая дочери, т. е. плода» (?). Об этимологии этого слова В. Котвич пишет, что в литературном монг. яз. и в разговорной речи существует слово кегӳсер (кӳсер) «бесплодная женщина». Первая часть слот — кегӳ выступает в существительных кеӳн «сын», «мальчик», ке’ӳкен «ребенок». Форма -сер — тюркский привативный суффикс, проникла в монг. яз. давно. Она встречается и в „Сокровенном сказании“ (Исследование по алтайским языкам, 1962, стр. 133).

хун

«хан»; орх.-енис. каган, кирг. кан, уйг., казах., к. калп., ног., тур., тат., туркм. хан, узб. хон, тув. хаан ист. «хан», «правитель»; алт., тел., леб. сары кан «китайский император», алтын кан «калмыцкий хан», ак кан «русский император» (Радлов); каган, хакан — титул, принятый в середине VI в. главой Тюркского каганата Тумынем. Позже был распространен у многих тюркских народов; у аваров в VII-VIII вв. каганами именовались хазарские ханы. Из монгольских царей первый принял титул великого хана (каан) Угедей. В Персии он давался в знак отличия правителям в провинциях, первым министрам и государственным чиновникам. В оттоманской династии титул хан принимал только царствующий султан (начиная с Кайт-бая XVв.), например, султан Селим-хан (Будагов 1, 527-528). Трудно уверенно сказать, чтобы название хана произошло из названия крови (как «кровь»). А. Бернштам, исходя из совпадения этих двух названий в памятниках рунического письма, выдаёт это как несомненный факт. Он пишет: „Единство в обозначении вождь, хан — кровь является не случайным результатом той роли, которую играли кровное родство и родовые связи при становлении классового общества“ (Социально-экономический строй орх.-енис. тюрок VI-VIII вв. 1946, стр. 99).

хурал

«стража», «охрана», «караул»; др.тюрк. карағу, Замахш., алт. В караул, чаг. карагул (Радлов), уйг. каравул, узб. коровул, кирг. кароол, казах., к. калп., башк. карауыл, ног., тат. каравыл, азерб., туркм. гаравул, ойр. каруул, якут. карабыл «стража», «охрана», «дозор», «караул»; ср. монг. харуул, каруул, бур.-монг. харул, харур то же. Восходят к хар(ах) (монг.), кара (тюрк.) «смотреть», «глядеть», «видеть», «наблюдать». А. А. Реформатский производит от кара аул «охраняй аул» (Введение в языкозн. М.. 1955, стр. 74) (?).

хурăç

, хурçă «сталь»; тат. корыч, башк. корос, казах. курыш «сталь». По мнению тюркологов, у слова курч значение «сталь» является вторичным; первоначально оно употреблялось в значении «острый». Напр., МК курч «острый»; курч темӳр «сталь» (букв. «острое железо»), АФТ курч тӓмӳр «сталь». В кирг. и алт. языках курч до сего времени употребляется исключительно в значении «острый». То же самое наблюдаем и в монг. яз.: монг., калм. хурц «острый», «отточенный»; бур.-монг. хурца, хурса «острый». Для обозначения стали многие тюркские языки заимствовали персидское слово (пулад) (ср. араб. «сталь», «булат»): уйг., туркм. полат, узб. пулат, алт. В полот, кирг. болотболд «сталь». Слово курч из тюркского языка проникло в др. русск. язык: в Изборнике Изяслава 1073 г. находим кръчии (кăрăч + чи) «кузнец» (К. Н. Menges. Schwlerige slavisch-orientalische Lehnbeziehungen. UAJb, XXXI, 1959, стр. 179). Изборник этот переписан с древнеболгарского Изборника.

хуç

ист. «крест»; в словаре Вишневского 1836 г, хось «крест» (стр. 241); азерб., тур., туркм. хач, узб. хоч, тат. хач: кызыл хач жәмгыяте «Общество Красного Креста». Из перс. (хач) «крест».

хушă

1. «промежуток», «расстояние». Банг производит от тюрк. каршы (Vom koktfürkischen zum osmanischen, 1919, стр. 32); Паасонен сопоставляет с восточно-тюркским коот «промежуток» и сближает с словом коуш, ковук, кowym, тур. коуш «помещение» (В. А. Гордлевский. Собр. соч. II, 153).

хĕвре

1. «хвост»; 2. «руль»; МК кудрук,. чаг., уйг., узб., кирг., тур., карач., кумык., алт. В куйруккуйрык, тат. койрык, башк. койрок, азерб. гуйруг, туркм. гуйрук, хак. хузурух, тув. кудурук, якут. кутурук. ср. монг. худурға. По мнению Р. Г. Ахметьянова, происходит от глагола кудур «вилять (хвостом)» (ВЯ, 1961, 6, стр. 129).

хӳшĕ

«шалаш», «шатёр», «палатка»; кирг. кош «временная юрта», «маленькая юрта, употребляемая во время дальних перекочевок или походов»; кумык. кош «шалаш», «шатёр»; к. калп. кош, кос «палатка», «шатёр»; хор. хӧжжь «комнатушка»; башк. кыуыш «шалаш»; ср. монг. в Сокров. сказ. кош «жилище», «дом»; калм. хош «временная походная юрта без огневища, употребляемая во время дальних перекочевок или походов». Отсюда русск. обл. кош «шалаш»; ист. «стан запорожских казаков». Из араб. «хижина», «лачуга»; ср. арм. хус «тростниковая хижина», «маленькая комната», из ассир. хуссу (Сб. Марру по случаю 45-летия, стр. 125).

хырăм

«желудок», «живот», «чрево», «утроба»; др. тюрк., КБ карын, кирг., казах., к. калп., ног., алт. В, тур., кумык., тат., башк. карын, уйг. керин, узб. корин, азерб., туркм. гарын, тув. хырын, хак. харын, якут. харың («рубец») «живот», «чрево», «утроба»; ср. монг. харвин «подбрюшный жир». а. М. Щербак производит от кары «загребать» (Грамм, очерк языка тюрк. текстов X—XIII вв. М.-Л., 1961, стр. 108) (?).

чĕре

«сердце»; др. тюрк., МК, тефс. XII—XIII вв. йӳрэк, уйг. жӳрэк, уйг.-кашг. йӳрэк, узб. юрак, кирг. жӳрӧк, казах., к. калп. жӳрек, ног., кумык. юрек, тур., туркм. йӳрек, азерб. ӳрәк, тат., башк. йӧрәк, ойр. дьӳрек, тув., хак, чӳрек, якут. сӳрэх «сердце»; ср. монг. зӳрх(эн), бур.-монг. зӳрхе, зӳрӳхе «сердце»; ср. авест. zered «сердце» (Ноrn, 571). Б. ч. Владимирцов производит от тюрк. йӳр «быть в движении», «ходить», «жить» (Турецкие элементы в монг. яз., стр. 174).

чӳк

ист. «жертва», «жертвоприношение (у язычников)»; чӳк уйăхĕ «месяц жертвоприношений по окончании обмолота хлебов (ноябрь)»; чӳкле «приносить жертву»; алт. В чокто ... «кропить идолов или класть на огонь начатки пищи с произношением чок!; чок! — восклицание во время жертвенного окропления идолов; кропление; угощение чёрта первыми тремя ложками кушанья, бросаемого на воздух со словами чок! слерге бек шайтан! (стр. 430—431).

шатăм

, шатăн миф. «тёмная сила», «бес, который, по верованию чуваш, вселяется в человека и вызывает ломоту». Магницкий пишет следующее: „Слово шадын, очевидно, происходит от еврейского корня шуд, отсюда шед «тёмная сила», «злой дух», «бес»; во множ. ч. шедим употребляется о богах языческих, рассматриваемых как демоны (Второзак. 32, 17; Псал. 106, 37)“ (0 стар. чув. вере, стр. 146); ср араб. «отвратительный», «безобразный»; ср. др. тюрк. (енис.) шад «визирь», «наместник, первое лицо после хана (кагана)».

шур

«болото»; шурлăх «болотистая местность»; уйг., кирг., казах., к. калп., ног., тат. саз, башк. hаз, алт. В, ойр, хак. сас «болото»; тат. сазлык, кирг. саздак, башк. hазлык «болотистая местность». Г. Алпаров сближает его с су «вода» (Избр. труды. Казань, 1945, стр. 306) (?).

шыльăк

, шилĕк, диал. шырлăк уст. «свадебный стол посреди двора в доме невесты для угощения поезжан, приехавших с женихом»; башк. ширлек «скамья»; ст. тур. шилян «царский пир». В. А. Гордлевский пишет: „Когда огузы собирались в поход, султан устраивал для них традиционный пир — родовое военное торжество шилян, на котором резались бараны“ (Государство сельджукидов Малой Азии, 1941, стр. 52).

ывăл

«сын»; др. тюрк., МК, уйг., азерб., тур., туркм. огул, полов. огул, овул, узб. уғил, хор., караим. увул, кирг., алт. В, ойр. уул, гаг., тув., хак. оол, казах., к. калп., ног., башк., тат. ул, якут. уол «сын». Об этимологии этого слова нет единогласия между учеными. У Ашмарина читаем: „Слово ывăл, по-видимому, получилось из первоначального *агул, от ак fluere, букв. effluxio, semen (О морфологич. катег. подражаний в чув. яз. Казань, 1928, стр. 71). У Бернштама: „Из примеров древнетюркского литературного и якут. языков следует, что термин огул обозначал первоначально потомство вообще с последующей дифференциацией на мужское и женское и еще более поздним уточнением огул — сын и кыз — дочь“ (Язык и мышление, т. IX, стр. 97). По мнению Бернштама, огул — слово сложное, состоит из ок «род» + кул «раб», следовательно, огул — «раб рода». Это отзвуки определенного вида рабства, генетически связанного с адаптацией, усыновлением, приемом в род. Проф. А. Н. Кононов тоже признает оғул сложным словом, но с иным значением элементов. др. тюрк. ӧг «мать». С потерей палатализации ок ~ ог имеет значение «род», «племя», а ул — уменьшительное значение, как и в слове син-ил «младшая сестра». Следовательно, огул означает «младшая (меньшая) мать» > «потомство». В языке рунич. памятников принадлежность потомства к определенному полу уточнялась при помощи специальных лексем: уры огул «сын», кыз огул «дочь». В дальнейшем слово оғул приобрело значение «сын». („К этимологии слова оғул «сын»“. Филология и история монгольских народов. Памяти акад. Б. Я. Владимирцова, М., 1958, стр. 175—176).

ывăç

«горсть»; йĕкĕр ывăç «пригоршня»; ывăçла «брать горстью, пригоршней»; др. тюрк. абуч, Замахш. аук, авуч, азерб., туркм. овуч, тефс. ХII-XIII вв., тур., тат. авуч, кумык. увуч, кирг. ууч, казах., к. калп. уыс, ног. увыс, тат. уч, башк. ус, алт. В ош, оош, ойр. ууш, хак. оос, уйг. оч, узб. ховуч (с неэтимологическим х) «горсть», «пригоршня»; тув. адыш, якут. ытыс «ладонь», «пригоршня»; чаг., тат. авучла, узб. ховучла, азерб. овучла «брать горстями». Вамбери возводит это слово к алуч — то, что можно взять в один прием (?). А. М. Щербак производит от ав «собираться», «стекаться» (Грамм. очерк языка тюркских текстов Х-XIII вв., М.— Л., 1961, стр. 108).

эрне

, эрнеччĕ «хорошо бы, но...», «конечно»; «правда»; др. тюрк., МК (1,118), ПК әринч (UJb XXXI, 73) «может быть», «пожалуй», «возможно», «надо думать»; у Махм. Каштарского это слово передано араб. словом «авось», «может быть», «вероятно», «пожалуй». По свидетельству А. Бобровникова, арня в значении «несомненно», «наверное» употреблялось и в монгольских ярлыках квадратного письма (И. Н. Березин. Тарханные ярлыки Тохтамыша, Тимур-Кутлуга, Саадат-Гирея, 1851, стр. 63); кирг. арийне, казах. эрине «конечно», «бесспорно», «несомненно».

юмăç

, юмçă «ворожея», «знахарь», «знахарка»; юмла > юмăç пăх «ворожить», «гадать»; АФТ кам «знахарь», «колдун»; караим. камчу «вызывающий мертвых», «шаман» (Гордлевский II, 157); МК, алт. В, ойр. кам, тув., хак. хам «шаман», тефс ХII-XIII вв. хам «жрец», «ворожей»; тур. йум «дурное предзнаменование» (Будагов). Е. А. Малов производил чув юмăç от евр. амуз (отд. оттиск из „Известий по Казанской епархии за 1882 г., №№ 6—7, стр. 106, 134).

яш

кĕрĕм собир. «молодые люди», «юноши и девушки»;, «молодежь»; кумык. яш-оьрюмлер, ойр. дьаш ӧскӳрим «молодежь»; алт. В ӧскӳрӳм «сын», «воспитанник» (стр. 492). Вторая часть тюркских форм произошла от глагола: ойр. ӧскӳр, хак. ӧскир (ср. чув. ӳстер, уйг. ӧстӳр) «растить», «выращивать»; «воспитывать»; отсюда отглагольное существительное ойр. ӧскӳрим «ростки», «поросль», «побеги»; дьаш ӧскӳрим «молодежь», «молодое поколение»; ср. к. калп. (диал.) ёспирим «молодежь»; чув. яш-кĕрĕм из тюрк. яз.

Çавăн пекех пăхăр:

стояк хыскальчи стоянка стоять стоячий « стр. » стрăм стрôвер стравить страда страдальческий

стр.
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
 
Хыпарсем

2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.

2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.

2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.

2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.

2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.

2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.

2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.

2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.

Пӳлĕм
Сайт пирки

Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.

Счетчики
Пулăшу

Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.

RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.

Куçармалли счётсем:

Yoomoney: 41001106956150