Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

кар

I. (кара)

долото (большое)
карпа алт  долбить долотом
Кар аври тыттар. — погов. Всучить рукоятку от долота. (соотв. Кукиш с маслом).

кар

II. глаг.

1.
завешивать, занавешивать
чӳрече кар — занавесить окно
алăка утиялпа карнă — дверь завешена одеялом

кар

3.
задергивать, затягивать
чӳрече каррине кар — задернуть занавеску

кар

4.
раскидывать, разбивать
чатăр кар — разбить палатку

кар

5.
натягивать, протягивать
вĕрен кар — протянуть веревку
телефон кар — провести телефон, протянуть телефонную линию
хĕлĕх кар — натянуть струны (напр. гитары)

кар

8.
перекидывать
çырма урлă каçма кар — перекинуть бревно через речку

кар

14.
раздвигать, растопыривать
сенĕк юпписене кар — раздвинуть зубья вил

кар

15.
раскрывать, размыкать (рот, пасть)
çăвар кар —
1) раскрыть рот
2) зевать
3) разг. орать

кар

16.
кричать, орать
эсĕ аплах ан кар! — ты так не ори!
Караканăн çăварне карта тытман. — погов. Рот крикуна не огородишь оградой. (соотв. На чужой роток не накинешь платок).

кар

III.

1.
одновременно, быстро и дружно
ĕçе кар тух — дружно приняться за работу
вĕрентекен класа кĕрсен, ачасем кар тăчĕç — когда в класс вошел учитель, дети дружно встали

кар

2.
прямо, ровно, стройно, по прямой линии
çула тăрăх йывăçсем кар лараççĕ — вдоль дороги ровными рядами стоят деревья

кар

2.
подражание треску разрываемой крепкой материи, бумаги и т. п.

карр —
1) усил. от кар IV. 1.
çăхан карр тăвать — ворон громко каркает
2) усил. от кар IV. 2.
пире карр тутар — с треском разорвать холст

кар

3. подр. —
о быстром действии, движении
кар турт быстро — черкнуть (напр. карандашом)

карав

занавес, занавеска, штора
чӳрече каравĕ — оконная занавеска
карав кар — задернуть занавеску

◊
шурă карав — бельмо

карă

II.
см. кар I.

карăм

2.
подпуск (рыболовная спасть)
карăм вăлти — крючок для подпуска
карăм кар — 1) поставить силкй 2) закинуть подпуск

карк

то же, что кар V.

каркăç

занавеска, занавес, штора
чӳрече каркăçĕ — шторы
каркăç кар — занавесить

каркăч

1.
распялка (для сушки шкурок)
кролик тирне каркăч çине кар — натянуть шкурку кролика на распялку

кармак

4.
заграждение, преграда
пралук кармак — проволочное заграждение
кармак кар — установить заграждение

карр

то же, что кар IV

каррăн

то же, что кар III. 1.

картар

понуд. от кар II.

кăр

2.
подражание крику, карканью птиц, напр. ворона
кар

кăрăн

3.
туго, сильно
кантрана кăрăн кар — туго натянуть веревку

кăр-кар

1.
кое-как, на скорую руку
кăр-кар ту — сделать что-л. на скорую руку

кăр-кар

2.
быстро, скоро
ачасем кăр-кар чатăр карчĕç — дети быстро натянули палатку

крак

подражание карканью вороны, грача
кар

парăс

парусный
парăс пирĕ — парусная ткань, парусина
парăс спорчĕ — парусный спорт
парăс кар — натянуть парус, поднять паруса
парăспа иш — идти под парусами

пралук

проволочный
алюмини пралук — алюминиевая проволока
изоляциллĕ пралук — изолированный провод
икĕ шăнăрлă пралук — двужильный провод
йĕплĕ пралук — колючая проволока
çара пралук — голый провод
телефон пралукĕ — телефонный провод
пралук кар — 1) протянуть проволоку 2) провести проводку

тăр

16. перен.
подниматься, восставать
кĕрешĕве тăр — подняться на борьбу
тăшмана хирĕç кар тăр — дружно подняться против врага

тент

тент
автомашин тенчĕ — тент автомашины
тент кар — натянуть тент

тетел

рыболовная сеть
невод
тетел амăшĕ — большие боковые ячейки сети
тетел çури — дель, средняя сетка (между двумя боковыми)
тетел яр — забросить сеть
тетел кар — забросить сеть

хĕлĕх

струнный
çинçе хĕлĕх — тонкая струна
сĕрме купăс хĕлĕхĕсем — скрипичные струны
чĕре хĕлĕхĕсем — перен. струны души
хĕлĕх кар — натягивать струны
хĕлĕх карăнтар — натягивать струны
хĕлĕхсене ĕнер — настраивать инструмент (букв. струны)

чаршав

драпировочный
алăка чаршавпа кар — задрапировать дверь

чатăр

1.
шатер, палатка
шатровый, палаточный
брезент чатăрĕ — брезентовая палатка
чатăр уйлăхĕ — палаточный лагерь
чатăр пирĕ — палаточная ткань
чатăр кар — разбить палатку
геологсем чатăрсенче пурăнаççĕ — геологи живут в палатках
йывăçсен симĕс чатăрĕ айĕнче — перен. под зеленым шатром деревьев

шăтăкла

кружевной
ажурный
шăтăкла тутăр — кружевной платок
чӳречесене шăтăкла кар — занавесить окна кружевными шторами

шнур

1.
шнур (см. кантра)
чаршав шнурĕ — кантри для занавеса
шнур кар — протянуть, натянуть шнур

штора

шторный
кантăк чаршавĕ — оконные шторы
чаршав шнурĕ — шторный шнур
чӳречене чаршава кар — опустить (оконные) шторы

çăвар

ротовой
çăвар ăшĕ — анат. ротовая полость
çăвар ăшчикки — ротовая полость
çăвар маччи — небо
çăварĕ хăлха таран — рот до ушей

çăвар кар —
1) разевать рот
çăвар карса итле — слушать с разинутым ртом
2) громко говорить, горланить, орать
3) разбалтывать, разглашать, проговариваться

çăвар уç —
1) раскрывать рот
2) перен. сказать, молвить
çăвар та уçтармасть — он не дает и слова вымолвить

çăвар хуп —
1) закрыть рот  
2) перен. замолчать
хуп çăварна! — закрой рот!, заткнись!

çăвар типсе ларчĕ — во рту пересохло
çăвар тулли çи — набить полон рот
Унпа калаçса çăвар тутине те ямастăп. — погов. С ним говорить — только вкус во рту портить
çăварĕнчен ӳпки курăнать — ирон. изо рта видны легкие (об отощавшем, изголодавшемся человеке)
çăварти татăка кăларса ил — вырвать кусок изо рта
Çăвартан тухсан хапхаран тухать. — посл. Что вырвалось из уст, то вылетит за ворота. (соотв. Слово— не воробей, вылетит — не поймаешь).

хур

10.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола:
илсе хур — 1) переложить (в другое место) 2) взять про запас, запастись чем-л.
кар хур — 1) занавесить 2) натянуть (напр. проволоку)
кăкарса хур — поставить на привязь, привязать (напр. лодку)
кăларса хур — выложить, вынуть и положить
палăртса хур — наметить, запланировать
пӳлсе хур — 1) перегородить (напр. комнату) 2) оборвать, прервать (чью-л. речь)
пытарса хур — спрятать
сарса хур — постелить, расстелить
хупса хур — закрыть, запереть
шутласа хур — сосчитать

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

кар

занавесить
раскрывать  
растопыривать
расставлять
надрубать
делать зарубки
чӳрече кар — занавесить окно
çăварна кар — раскрывать рот
чаршава карса хур — задернуть завесу
карăнтăк — окно
карлак — пяльцы, перила, решетка
карăн, карăнкала — потягиваться
карăнни — потягота
карăнкаласа ан тăр — не потягивайся

карăн

(см. кар) тянуться; хырăм карăннă – вспучило живот.

85 стр.

карлăк

(см. кар) – перила, вар пуçне карлăк тытнă – у начала оврага устроены перила.

85 стр.

картлан

(см. кар) загромождаться.

86 стр.

картлашка

(см. кар) ступень; морщины.

86 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сыра

наматываемый, наматывающий (о нити на веретено). [Срв. образов.: йĕр — йĕре, макăр — макăра, кар — кара]. Янтик. Çупса йĕтĕн арларăм, сыра йĕки тултартăм. Ст. Шигали. † Çупса йĕтĕн арларăм, сыра йĕки тултартăм, сыра йĕки тăпăлчĕ, мантан савни сивĕнчĕ. П. Яндоуши, Б. Крышки. Сыра йĕки — веретено, на которое наматывается нить при ручной пряже не только непосредственно навиваемая из кудели, но и с другого веретена, на которое намотаны нити временно и слабо. Нити в последнем случае назыв. шăрчăк.

сонасла

чихать. Якейк. Вăл пĕрмаях сонаслать. Ib. Сонасласа чон тохрĕ. Ib. Ламппă панче сонаслар те, трупа çĕмĕрлсе кар.

супне

соние (супн'э, сопн'э), плетенка из лыка, кузов, зобня. М. В. Шевле. Супне, плетенка для носки мякины. Сред. Юм. Сôпне — итемрен арпасĕм çĕклекен пысăк карчинка. СПВВ. МА. Супне (кушел) — анкарĕнчен арпа çĕклекенни. Ăна хăва хуллинчен тăваççĕ. Альш. † Пĕчĕкçĕ лаша — тур лаша, супне тулли тыр ыйтать. ЧП. Супне тулли сĕлĕ. || Изамб. Т. Супне, бадья. Кар.-Шемурша. Супне, бадья (старинная, делалась из лыка).

сӳрĕл

выдыхаться (напр., скипидар). См. сĕвĕрĕл. В. Олг. СПВВ. Сӳрĕл = сĕвĕрĕл. Ib. Сăра сӳрĕлсе кайрĕ. Пиво выдохлось. Изамб. Т. Эрех кĕленчин пăккине уçсан, эрех сӳрĕлет. Якейк. † Порăнтăмăр, порăнтăмăр порнăçне, пĕр пичкери сăра пак; сӳрĕлсе карĕ — мĕн тăвас? Сред. Юм. Сӳрĕлнĕ, потерял прежний вкус и прежнюю крепость. Хурамал. Эрех, питĕрмесĕр ларсан, сӳрĕлет. Пшкрт: сы̆ра _сӧ_рэ̆_лӓ_{т в}и_тмэ_зэ̆_р кы̆ларза лартсан. Ib. мокмы̆р _сӧ_рлӓ_т (выдыхается). Шибач. Мохмăр сӳрĕлни. || Отсыреть. Хурамал. Тырă сӳрелнĕ, теççĕ: пĕрре типĕтнĕ тырă каллех чĕрĕлсен калаççĕ. || Остыть (печка). В. Олг. Хурамал. Кăмака сӳрĕлсе (сивĕнсе) кайрĕ, çăккăра час хываймарăм. || Рассеяться (о сне). Сятра: ыйҕы̆ _сӧ_рэ̆_лзэ кар'ы̆, рассеяли сон. || О дожде. Слеп. Çума хытланатьчĕ те, сӳрĕлсе кайрĕ; çомăр сӳрĕлсе кайрĕ — çанталăк уçăлса кайрĕ. См. сӳрĕк.

çанталăк

погода. См. çавăнтавлăк. Çамр. Хр. Çуркунне йĕпе çанталăксем пулаççĕ. ТХКА З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Çанталăк уçă та типĕ тăрать. Погода бывает холодной и сухой. N. Ирхине хĕвел тохать — çанталăк ăшăтать, каçхине хĕвел анать — çанталăк сивĕтет. ГТТ. Çанталăк тӳрленнĕ, тӳлек çанталăк. N. Çанталăк йосо халĕ. N. Кунта çăмăр çăвать, çанталăк ирсĕр тăрать (грязь). N. Кунти çанталăксене çырап. N. Çанталăк сивĕ пулчĕ, мана сивĕ ленкрĕ (простудился). Анат-Кушар. Ай-ай, çанталăк темĕскер ăшăтмарĕ-çке. Что-то все стоят холода! Вопр. Смоленск. Хĕвел пĕлĕте ларсан, çанталăк йĕпене каять. Ib. Вĕтĕ çăмăр çусан, çанталăк авана каять. Н. Шинкусы. Çав вăхăтра çанталăк ăшăтнă пек пулнăччĕ. ЧП. Кăçал çанталăксем уяр пулчĕç. Баран. 101. Çанталăк ăшшалла кайсан. N. Калчана кайнă вăрлăха типĕ çĕре аксан та, вăл тикĕс, час шăтса тухĕ тесе, шанма çук, çанталăк уяра кайсан, калчана кайнă вăрлăха акни килĕшмест. В. Олг. Çанталăк сивĕтсерчĕ (= сивĕтсе ячĕ). Пшкрт. Çанталăк ояртат (оярат). М. Сунч. Çанталăк уяр тăрсан, чăвашсем çăмăр учукĕ тунă. Юрк. Вĕт çумăр çусан, çанталăк авана каят. Скотолеч. 19. Сивĕ çанталăкра, ăшă çанталăкра. В холодную, в теплую погоду. СВТ. Лайăх ăшă çанталăкра тула илсе тухса çӳреме юрать (ребенка). К.-Кушки. Çанталăк ĕеленсе кайрĕ, кайса килес, теттĕм. Разыгрался буран (зимою), а то я хотел было съездить. Регули 407. Паян (лайăх, сивĕ) çанталăк. Капк. Тулта çанталăк арçури пекех ахăрать (о вьюге). Орау. Çанталăк ахăрчĕ, настала бурная погода. Шибач. Çанталăк йосаннн. N. Çанталăк пăсăлса çитрĕ. О сохр. здор. Хĕлле пит сивĕ çанталăксенче. Шурăм-п. Çанталăк сухăмланат, становится прохладнее. Ib. Çанталăк ăшăтса кайнă пек пулчĕ. Орау. Çанталăкки çавăрнсах карĕ. Испортилась погода. Якейк. Çанталăк сивĕтсе праххăр ялтах. Стало совсем холодно. Ib. Çанталăк сохăмлатрĕ. Стало прохладно. Ib. Çанталăк мĕлле паян. Какая погода? Тораево. Ухмахăн амăшĕ ухмаха ырçа айне хупăрĕ, тет, çине сĕлĕ тăкăрĕ, тет, унта чăхсам ярчĕ, тет. Чăхсам тĕпĕртеттерсе çияççĕ, тет. Ухмах ырçа айĕнче: çанталăк тĕпĕртетет, тесе шухăшлат, тет. || Климат. Орау. Кунта çанталăк пит типĕ (здесь климат сухой), пĕр нӳрĕк те çук. || Страна. Пшкрт. Онта çанталăк пет йосо. Ib. Чоллă çанталăк, чоллă вырăн. Ib. Йот çанталăкра (на чужбине) çамрăк ăсна ан çухат. Ib. Çанталăкра корса çӳренĕ. N. Кунти çĕр тискер çанталăк. N. Çанталăк вĕçĕ-хĕрринчи халăхсене пурне те салам яратпăр. || Солнце. Шурăм-п. Çаксене пурне те хатĕрличчен çанталăк кăнтăрларан та иртсе каять. || Вселенная, небесное пространство, видимый мир, земной шар. N. Пулине хурана ятăм та, хуран мана çу пачĕ. Çуне çурта çутрăм та (засветил), çанталăк та çутăлчĕ (рассвело). Ал. цв. 6. Малалла кайнă çемĕн çанталăк кун çути пек çутăран çутă пулса пырать. Н. Сунар. Çанталăк, каç пулса, тĕттĕмленех-тĕттĕмленех пынă. Хорачка. (В поминки) çорта çутнă чоня калаччĕ: тĕттĕм çанталăкă çутă полтăр, рая ток! теччĕ. Ib. Çанталăк тытакан торă. Синьял. Икĕ пăт тулă пур, çанталăкпе акса çавăрнăп. (Куç пăхни). С.-Устье. Икĕ пĕрчĕк тулăм пур, çанталăк тавра сапса çавăрăнăп. (Куç). Н. Сунар. Икĕ пăт тулăм пур, çанталăка йĕри-тавра сапса çавăрнăп. (Икĕ куç). Собр. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: илме тухăр! тесе кăшкăрса каланă. Вара хайхи шыври ăстарик тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă (увел в подземный мнр). Алик. Кайсан-кайсан, çĕлен çури çынна калать, тет: куçна хуп, çăварна кар! çапла каласан, çынпа çĕлен çури аялти çанталăка анса кайнă (в подземный мир). Ib. Çавна каласан, çынпа çĕлен çури çӳлти çанталăка хупарнă (на землю). Синерь. Иван аялта çӳрет, тет: пит аван, тет, çанталăк (под землю). Череп. Çанталăк = çут тĕнче, тĕнче. Янш.-Норв. Çак çутă çанталăк, этот свет, белый свет. Юрк. Çут çанталăк = тĕнче. Сорм-Вар. Корăкран лутра, çанталăкпа тăпă-тан. (Çул). С.-Устье. Курăкран лутра, çанталăка витĕр кайĕ? (Çул). ЧС. Ача çуралсан, унăн ятне эрне иртечченех хурсассăн, вăл ача ку çанталăкра нумаях пурăнаймаç. N. Çанталăка шăнăçами (= шăнăçайми) пусăк салам. Торп-к. Çанталăкра виççĕ çук. (Пĕлĕт çине хăпарма пусма çук, шывăн турат çук, кайăкăн чĕчĕ çук). Янтик. Пирĕн патăрти çын, Ишеке турра пуçапма кайнă чухне, Ишек панчи ялта чӳречерен шыв ĕçме ыйтнă, тет: çыннисем ак çапла каланă, тет, кăна: пуш мар хал), çанталăк сармалла, тĕнче пĕрмелле, лаç лартса чан çапса хĕр хухлетмелле, тесе каланă, тет. (Çанталăк сармалла = пиремеç тумалла; тĕнче пĕрмелле = кукăль тумалла; лаç лартса чан çакса = кӳме лартса хăнкрав çакса). Собр. Çăвăнчен çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. Альш. † Ама хĕрĕ пуличчен, ăмăрт-кайăк пулас мĕн, тăват кĕтеслĕ çанталăка (светлое пространство под землею) сарăлса вĕçсе çӳрес мĕн. N. Çанталăк çĕмĕрлсе анать пулĕ, терĕмĕр. Собр. Çанталăкри уйăхĕ пĕтĕм çĕре çĕр туса тăрат; уйăх çутă пулмарĕ, хĕвел çутă пулайрĕ. Ib. Çанталăкри хĕвел пĕтĕм çĕре кун туса çутатса тарат: çĕр çинчи халăх ăшăнат, çĕр çинчи тырпул пиçет те, тулат. N. Çурçĕр енчен уяр çанталăк килет. Ст. Чек. Çанталăк пĕрĕнсе çитет (собирается дождь). Н. Байгул. Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ.

çи

(-с’и), есть, кушать. КС. † Ма çияс мар, ма ĕçес мар, тăван-çи патне килнĕ чух. N. Чирлĕ çын апат çийи-çими пурăннипе пит вăйсăрланать. Альш. † Атте-анне, пирĕншĕн ан йĕрĕр, пирĕн çиес çăкăр кунта çук. Ib. Çими тунă-и мĕн сана? N. Йыт çитăр кам! Чтобы вам пусто было! (Говорит человек, которому все не дают сосредоточиться на работе). Изамб. Т. Кăнтăрла усем уйран çине çăкăр тураса çинĕ. Ib. Хăта çи-ха, çи-ха! Халь те пит хытă çие-тĕп. Хăна аллине тыттарса: çи-ха! курма лартман, çиме лартнă, теççĕ, Ст. Ганьк. † Хура вăрман хухине эп çимесĕр кам çийĕ? (Эп çимесĕр — кроме меня, кто будет есть — эпĕ ĕнтĕ ăна çиекен). N. Эсĕ апат ăçта çиес тетĕн? Где ты будешь столоваться? Эсĕ паян апат çта çиен? Торп-к. Çийин — çийĕ, çимасан — юлăн. Если она сьест тебя, то сьест, а не сьест — так жив останешься. Имен. Сами варне çитсен, кашкăрсем тохрĕç те, лашана çия поçларĕç. Юрк. Малтан, çиес уммĕн эрехне черкки çине тултарнă чухне, кăшт кăна тултараш пек пулса еррипен кăна тултара пуçлат. Ib. Çинĕ çемĕн çиес килсе тăрат. Ib. Анне, эпĕ сана темĕн чухлĕ пăрçа çирĕн-тĕр, тесе шухăшлаттăм. Ib. Çиекен пӳлĕме кĕрсен, ку та сĕтел çинчи çимĕçсене пиллесе илсен, тытăнат ларса ĕçсе çиме. Орау. Апат çимĕш пулса ларать. Притворяется, будто не хочет есть. Ib. Çия-çия чупать, таçта васкать ку. Ib. Çиса тăрансан, нӳхрепе леçтермеллеччĕ, кирлĕ чухне исе килтермеллеччĕ, вара пăсăлмастьчĕ. Регули 560. Манăн çияс килет. Ib. 246. Виç кон çимантан ырханланса кайрĕ. Ib. 802. Çималли пор пирĕн. Ib. 15. Ик кон çимасăр порăннăччĕ. N. Çиес килменçи пулать тата! Букв. 1904. Манăн тата ытларах çиесси килсе кайрĕ. ФТТ. Çинĕ çĕре пырса кĕрсен, хунямăш пуласси ăна юратмасть, усал сунать, теççĕ. N. Çапла çине-çине çие-çие ку тарçи мăй таранчченех çисе тăрансан... N. Çиессĕм килес пулсан та, санран ыйтмăп. ТММ. Çиекенни пĕлмест, тураканни пĕлет! (Çиекенни пĕлмест, укçа тытаканни пĕлет). Янтик. Эс ытла снаях çие тăран (то-и-дело ешь), никçан та хырăм выçмас пуль сан. Ст. Чек. Çиме пире пулăшакан тесен, шуйттан та: мана та чĕнеççĕ, тесе хĕпĕртесе çиме пырать, тет. N. Пĕр эрне çиман пек. Словно неделю не ел. Хăр. Паль,. 30. Кашкăр çиессинччĕ! Сĕт-к. Çийимичченех çирăм. Я наелся до отвала. N. Паян çинĕ, ыран çимен. (Говорят о живущем впроголодь). N. Эп укçа илместĕп, çималах пурăнатăп (из-за хлеба буду жить), кĕлемей. С. Айб. † Шăмак кĕпçи çимелĕх, çăвар тути ямалăх. Сунт. Çимелли кунсем нумай малалла. Çутт. 152. Çапла чип-чипер çӳрекен ача йăт çĕмĕрчĕ çинĕшĕнех вилнĕ. Кан. Çавăн çинчен апат çие-çиех аттесене каласа пама пуçланăччĕ (начал было). Утăм. Çиес пулатьчĕ, ма çимерĕн? (Говорят гостю). Халапсем 14. Ку, выçнăскер, пĕр çăкăрне пĕре çийӳçĕм чысти çисе ярать. ТХКА 5З. Ларса çийĕр-ха пăртак. Ib. 5З. Купăста пурччĕ. Тăварланă купăстапа çитерем-ха сире, тет. || Грызть. К.-Кушки. Шăши çăкăр ăшне çисе кĕрсе кайнă. Мышь въелась в хлеб, т. е. проела в нем такую дыру, что и сама ушла в нее. || Сосать. N. Анне, эпĕ санăн кăкăр сĕтне çисе ӳсрĕм. Трхбл. Ача чĕчĕ çиет. Ребенок сосет грудь. || Промывать (берега). N. Шыв кукăрĕсенче шыв кĕрлесе тăрать те, вара çырана таçта çитех темĕн тăрăшшĕ çисе каять. N. Ванданкă ĕнтĕ тӳрех юхать, çыран мĕн çимест. Епир çур. çĕршыв 26. Вăл çурт, çурхи шыв çырана çисе пынă пирки, ишĕлсе аннă. || Протирать, изнашивать. Самар. † Аслă çул çийĕсем тумхахлă, ырă ут чĕрнисене çав çиет. Бугурус. † Пушмак тĕпне чул çиет. || Раздражать. Шел. 70. Хĕвел шевли... куç çутине çисе тăрать. N. Эсĕ унăн куçне ватпа сĕр, вăл куçне çинине сиссе шăлса илĕ те, шурă илни кайса сана курĕ. Орау. Чӳречене кар халĕ, хĕвел çути куçа çиять (в глаза светит). Кан. Кĕрхи сивĕ çил, курăнмасăр пит-куçа çисе, çурçĕр енчен кăнтăрланалла вĕçет. Кан. Куçа çиекен сарă чечексем ырă кун сунаççĕ пуçсене тайса. КС. Тĕтĕм куçа çиет. || Чесаться. КС. Çан-çорăм çиять, мулча кайса кĕрес-ха. Кан. Таса мар, хура, тарлă кĕпе-йĕм ӳте çиса, паçăр каланă пек, пăсма пултарать. Шибач. Каç выртма çитрĕ (на ночлег) те, хоçи майри калать: санăн, тет, отнă çын, тет, çӳренĕ çын, тет, санăн çан-çорăм çать полĕ, тет. Верно, тет, çать, тет, тем пекчĕ кĕрес, тет, мольчана, тет. || Делать боль сердцу. N. Нумай ман чĕрене çирĕн. || Испытывать, получать побои. N. Ай-хай çамрăк пуçăм, çинçе пӳçĕм, хăш хулара патак çийĕ-ши? КС. Паян чышкăсам çикаларĕ, курăнать, вăл. Сред. Юм. Кашни кон патак çиет. Каждый день получает побои. N. Çын патакне çиесси хырăмра уласа тăнинчен те йывăр, курăнать, çав. N. Ача-пăчаран патак çиме мар, йывăртарах сăмах илтме те пит хĕн. || Какое-то действие в игре касакла. Торп-к. Çичĕ хутчен тытимасан касакне çияççĕ. Çинĕ чухне ун çине сурса пĕтереççĕ (в игре касакла). || Забирать, захватывать, запахивать (межу). Орау. Йăрана çиса, анана пĕтĕмпех ансăрлатса хăварчĕ, çĕр çăхань! Пăх-ха, ун мĕн сарлакĕш те, ман мĕн сарлакĕш? || Пользоваться (чем), получать доход (от чего). N. Шалу çиçе пурăнать. Получает жалованье. N. Пĕччен виçĕ ят çисе порнат. Якейк. Шеремет анине воник çол çиса порăнтăм; тохса карĕ, ним тума та çок. КС. Хăйсем темиçе çĕр теçеттин çĕр çисе пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пенçи çисе порнат. N. Çĕр çисе тăракан улпут, помещик. || Уничтожать. О сохр. здор. Çав тĕтĕрни ерекен чирсене унта пĕтĕмпе çисе пĕтерет. N. Пуринчен ытла юра çил çисе ярать. || Точить (о черви). Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне çăварне хăçан та хăçан хурт çирĕ, инкек çирĕ, çавăн чухне инкек çитĕр, хурт çитĕр. || Губить, погубить (человека). N. Пуринчен ытла хресченсене çĕр сахалли, çĕр вакланса пĕтни çиет. Ск. и пред. чув. 96. Ы-ых, Сетнер, астăвăн: манăн хĕре эс çирĕн! БАБ. Ах! хур турăр эсир: мана та пĕтертĕр, хăр пуçăра та çирĕр. N. Хĕрарăмсемпе явăçса çӳресен, ху пуçна та ху çийĕн! N. Вăл хĕрарăмсем хыççăн кайса хăй пуçне çинĕ. || Есть, бранить, ругать. Истор. Çавăнпа Дмитрий ӳтне куçарттарсан та, халăх ăна çиме чарăнман. || Одолевать (о горе). Сред. Юм. N. Ашшĕ-амăшĕ Ванюка урăх хĕре çураçрĕç, ирĕксĕрлесе çураçрĕç... Хуйхă çирĕ Ванюка. || Дышать (чем), вдыхать. Кан. Çĕрĕпе тусанлă сывлăш çисе выртаççĕ (дышат пыльным воздухом). || Жадно глядеть. Алших. † Алших хĕрĕ тиейса, куçпа çисе ан ярăр. ЧП. Хĕрлĕ улма тиейсе, хыпса çăтса ан ярăр; Аксу хĕрĕ тиейсе, куçпа çисе ан ярăр. Тăв. З. Туйипе куçа çисе тăракан сакăр кĕтеслĕ аттине çат-çат! çатăлттарать. || Пастись. Н. Карм. † Кăвак лашасене те çиме ярсан, анкарти пĕр хыçĕнчи çулпа яр. (Çиме яр — также: подпусти к корму). N. Вăкăрусем акараччĕ, ашакусем вăсем патĕнче çисе çӳретчĕç. Регули 682. Утсене çималли корăк пор конта. || Сплетничать, хаять, осуждать. N. † Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. N. Çисе çӳрет. Чăв. к. Ай-хай пуççăм, çамрăк пуççăм, çын çименни юлмарĕ. N. Чĕлхене çыртсан, çын çиет, теççĕ. N. Мана çисе мухтанакансем намăса юлса çын кулли пулччăр. Сред. Юм. Мана çиеççĕ. Про меня говорят дурное. Михайлов. † Килхушшинчи ват юман, пур кил кайăк ун çинче; пӳрте кĕтĕм — ман çинче, мана çиман çынĕ çук. Ст. Шаймурз. Çиекен çынсем тек çиччĕр, ӳт пĕтсен те, чун юлĕ. N. Çын çинине, пур хуйăха ура айне таптăпăр.

çивĕчлен

делаться острым, оттачиваться. || Делаться живым, бойким. Йӳç. такăнт. II. Кăркка, кус, ачам, çивĕчленсе. Якейк. Мыттарньăксам аллинче (в руках конского барышника) шуйттан та çивĕчлеиĕ. Ib. Ай тор-тор! ман кĕсре çивĕчленсе кар! Ыршăн мар поль! Моя кобыла стала что-то очень бойка; виано это не к добру. (Шутка).

çил-шав

ветер и шум. Ск. и пред. Чув. 15. Çил-шав, кĕр-кар нимĕн те çук.

Çурçан

назв. сказочного существа. Качал. Йăван киле тавăрнчĕ, тит, хĕр патне, çăмартине çĕмĕрме астуман, тит те, çурçан виллиман, тит, кĕтех. Çăмартана çĕмĕрсен Çурçан вилнĕ, тет те, шыва кайса ячĕ Йăван. Ib. Ман чун унта мар, ман чун çанта, сĕт-кӳлĕре. Сĕт-кӳлĕ варинче хăвăл çăка, хăвăл çăка варинче ылтăм шăртлă сысна, ылтăм шăртлă сысна варинче кăвакал, кăвакал варинче çăмарта, çав çăмарта ман чун. Çурçан тухса кар сиккелесе. Ib. Пĕр çур çын сиксе тухрĕ (выскочил), Çурçăн ятлăскер; пĕре сиксе пилĕк чалăш сикет, тет. Ib. Çĕлен калать: ан кай, калех вĕлерет сана Çурçан. Ib. Сысна калать: ман Çурçан çук, ăна пĕр пуç кукурус çитарас та, тепĕр курка шыв ĕçтерес, сана пĕре тытса çавăрса çапса чунна илес.

талккишпе

сплошной массой. Якейк. Вăл орапалăха талккишпех сапса (акса) кар. Ib. Ăрам хошшинче талккишпех шу йохать (ăрам толли). Сам. 76. Çара турат вĕçсемпе тумла юхать талккишпе (scr. талкишпе). Ib. Талккиш-талккишпех кĕрт хӳсе хунă. Çиç. çиçрĕ кĕм. 29. Шăлса питĕрче, талккишпех (scr. талкишпех) шуратрĕ.

тек

(_тэ_к, т’эк’), все, то-и-дело, assidue. НАК. Хăй тата ниçта каймасăр кулĕ тавра (кругом по озеру) калла-малла тек ишкелесе çӳрет (утка). Перев. Хамăр нимĕн çинчен те шухăшламастăпăр, текех тататпăр (знай себе рвем ягоды). Н. Лебеж. † Выляма тесе, тухрăм урама, тек пăхаççĕ манăн сăн çине (на мое лицо). Сред. Юм. Тек хăраса çӳре онта (все бойся там), арран ирĕке тôхрăмăр. N. Вĕсемпе тек килĕштермесĕр пурăнатпăр (все ссоримся). Изамб. Т. Çапла тек (всё) лашасене çавăрса аштараççĕ. Юрк. Пĕри хăй амăшне, ватă çынна, хире пăрçа вырма илсе каят. Амăшĕ, вырнă чухне пĕр пăрçине, çиме тесе, çăварне хыпсан, шăлсем çук пирки çиеймесĕр, тек çăварĕнче чăмласа тăрат (горох остается у нее во рту не разжеванным). М. Васильев № З, 51. Шор лашапа эпĕ тек (мĕн тăвас тен выльăха?) пĕлĕт çине олăхап пек. Янтик. Пĕрре çаптарас пулать сана кутран, вара тек вырăн çине шăма пăрахатăн эс (перестанешь постоянно мочиться в постели). || Гиперболически. СТИК. Мĕн тек пĕтĕм ачу-пăчупа йăхланса çӳрен? (Говорят про женщину, идущую куда-нибудь со всем семейством, с ребятишками). Ib. Лапăртатса ан тăр тек! Не болтай. Ib. Çывăрса ан вырт ĕнтĕ тек, тăрас пулат! || Плеонастически. Орау. Вăл (она) хăш чухне, хутса ярсан, хупма (скутать печь) тек килекенччĕ. || Всё (в смысле „всюду“). N. Манчжуриара (= Манжурире) тикĕс вырăн пит сахал, тек тусем. || Больше, amplius, ultra. N. Тек ан таврăн! Тек ан таврăн (больше не возвращайся)! тесе, хĕнерĕ, тет те... N. Çăварна тек ан кар. Истор. Новогород çавăнтан кайран тек ирĕке тухайман вара. Альш. Амăшĕ калат, тет; тек çăкăр çук ĕнтĕ (больше хлеба нет), тесе калат, тет. N. Текех тăвассăм çук ун пек (больше не буду делать). N. Иляна вăл текех курайми пулнă (с этого времени возненавидела). Ала 17°. Халĕ ĕнтĕ эпĕ сирĕн патăрта вуникĕ çул пурăнтăм, текех (больше) кунта пурăнма юрамасть, каяс пулать. N. Текех ун çине те шанми пултăм. Я больше на него не надеюсь). Ала. Тек ан калаç, эпĕ хăратăп. Дальше (больше) не рассказывай, я боюсь. Торп-к. † Эпĕ сире текех кисе курас çук (больше не приеду к вам повидаться), сыв полăр та, пор полăр! Яргуньк. Сутнă чух ман пуçăмри йĕвене ан пар; парсан, мана текех кураймăн (больше не увидишь), терĕ, тет. Ой-к. Текех пыман вара. Больше не приходил. N. Килтен хут (письмо) илмесĕр текех хут ямастăп. Лашм. † Пирĕн çак тăвансем тек килес çук (больше не придут); килсессĕн, пăха пĕлес çук (мы не сумеем принять с должным почетом). N. Тек (больше) ним те çырма пĕлместĕп (в письме). СВТ. Нумайĕшĕ: çын шатра чирĕпе пĕрре чирлесессĕн, нихăçан та текех шатра тухмасть, теççĕ. Сĕт-к. Салтака тохса кайнă чоне: сыв полăр та, пор полăр, текех килсе кормăпăр, тесе, макăрса йорлаççĕ. N. Ăна текех хистемен вара. Его больше уж не принуждали. Регули 1301. Тек ан кил. Больше не приходи. Постоянно не приходи. N. Пĕр каланă пулсан та, анчах тек ан калатăр. Если сказал, то пусть не повторит того. || Опять. N. Этем пĕрре вилсен, тек пурăнасси пур-и? Янтик. Халь ĕнтĕ пĕрене хатĕрлесе çитертĕм, тек кайса шырас хуйхи çук. || Еще. N. Ман пек хĕн ĕçсене, ырă ĕçсене пит тĕплĕ туса пурăнакан çын çĕр çинче тек пур-ши вара. || В состоянии бездеятельности. Встреч. в след. обороте. N. Тек тăр-ха, ан вĕлер! Стой, не убивай. Микушк. † Ылттăнах та хачă, кĕмĕл ункă, кăтачĕсем çукран тек тăрат (ножницы лежат так, т. е. без употребления). Пазух. Юрлаймăттăм — юррăм та, ай, тек тăрать (иначе мои песни останутся так, т. е. без приложения). || Лашм. † Ай хаях та миллай, хамăр савни, эп каймантан тек кĕтсе тăрать пулĕ (вар. эп каяймантан тек кĕтет, т. е. всё ждет меня, чтобы взять замуж?). Кама. Эсĕ те кунĕн-çĕрĕн кĕнекепе. Сан пирки мана вăрçаççĕ. Ларасчĕ майланса тек кăна. Пĕтĕм ял сан çинчен калаçать.

тен

(_тє_н) то же, что тин, только что. Пшкрт: _тє_н токса кар’ы̆. Он только что вышел (или: выехал).

турат

понуд. ф. от тура. Ст. Чек. Кăр-кар кĕреплепе тураса ил (наскоро скреби).

тăн

(ты̆н), ум; память; сознание. Изамб. Т. Панклеи. Йăван: ман çав хватярта чĕлĕм пор, çав чĕлĕмсĕр ман тăн кăримасть (не возбуждается ум), тет. Якейк. Вăсампа хăтланса ман тăн çĕтрĕ. У меня с ним голова скружилась. N. Поçăма тăн кĕрсессĕн, хорăн хоппи пек пĕрĕнтĕм. N. Манăн вăлсампа тăн çĕтнĕ ĕнтĕ. КС. Вăл ача-пăчана манăн тăн çĕттĕрĕ ĕнтĕ (замаялся). N. Çапла пурăннипе ăçтан тăн кĕрĕ вĕсене. Где им стать понимающими при такой жизни. Кама З. Тăн тухрĕ санпала, явăл. Календ. 1907. Ц.-приходский школăсем, вĕрентсе уçăлтарас вырăнне, ачасене тăнтан яратьчĕç. Ала 96. Тата сыснасемпе сысна йăвинче выртса пурăнтăм, нимĕн тăнĕ те пулмарĕ. Ала 98°. Каран чĕлĕм чĕртсе тортрăм, тит те, çăпата олăштарса сыртăм, тит, çантах тăн çавăрнса килчĕ, тит. Тăн çохалса кайсан, ялан çăпата олăштарса сырас полать, тит. Тораево. Иван тĕттĕм çĕрте (во мраке), выртрĕ-выртрĕ, тет те, тăн кĕрчĕ, тет, ăна (пришел в себя). Якейк. Яланах тăнпа калаçмаçть вăл (иногда порет вздор). N. Толчок ăрамĕнче пĕр Кĕркури ятлă, тăнран ӳксе выртакан çын выртнă. N. Ним тăн та çук, çырнă çĕртех улăшса каяп. Янтик. Ман тăн çук, пулмас манран вĕренсе. Якейк. Ма эс вăл сăвва халь пĕлместĕн? Пасăр лайăх калаттăнччĕ-çке? — Тăн саланса кар, аса килмест. Йӳç. такăнт. 50. Манăн ăçтан пурне те ырă туса çитерес? Унта-кунта чупкаласах тăн тухать. || Дух. Хурамал. Пит япшар, тăнне çавраймасăр калаçать.

хаяр

(хаjар), сердитый, строгий, злой; злюка. N. Нумайĕшĕ юрламасăр еррипе таврăнаççĕ, атту кин хаяр пулать, теççĕ. НР. † Пахчи, пахчи, хăяр пахчи, хăяр çисе ӳсрĕмĕр, эх ӳсрĕмĕр, çампа хаяр пултăмăр. Бахчи, бахчи, огуречные бахчи! Питаясь огурцами, выросли мы, потому, видно, злыми мы стали. N. † Усал хаяр пире мĕн каламĕ çукă сăмаха пур туса. Шорк. Вăл пит хаяр, кĕт хирĕçрех каласанах çиленсе каять. Собр. Хуран çинчен çисессĕн, хаяр пулать, теççĕ (строгий, злой, держит в страхе детей и жену, вспыльчивый). Хора-к. Ытла хаяр ан пол, ытла йăваш ан пол. Актай. † Атте карĕ Хусана лаша хӳри тевĕлеме; пичи карĕ пасара хĕрсен хӳри тĕвĕлеме; хам килсе хĕр тытма, çӳç хĕррине кăтрине, кăтрисерен хаярне. || Гневный. Синьял. † Эпир ярăнса ӳснĕ чух хаяр куçпа ан пăхăр. N. † Тантăш лайăх ӳснĕ чух хаяр куçпа ан пăхăр. N. † Шемексенĕн хĕрĕсене епле хаяр куç ӳкмес. Чураль-к. Эпир киле кайнă чухне хаяр куçпа ан пăхăр. N. Çынна хаяр сăмах каласа, усал ят хушса кӳрентермен. Сĕт-к. Çăвар толли хаяр сомах. КС. Хаяр чĕлхеллĕ çын, говорящий строго и убедительно. || Грозный. Полтава. Хитре, хаяр куçĕпе виттĕр пăхса шăтарать. Он поле пожирал очами. || Свирепый. Эльгер. Хаяр çил юрри е тискер хумсен шавĕ тăраççĕ пурне те унта хăратса... И. С. Степ. Хаяр çавăрса пăрахас, предотвратить зло. Б. Яныши. Хаяр, сивĕ хĕлле хыççăн хитре, ăшă, сарă çор килет. || Дурной, плохой (о слове). Икково. † Çын савнипе, ай, поплес мар, хаяр ята, ай, кĕрес мар. Сред. Юм. Çынпа вăрçса хаяр ятлă полса çӳрес марччĕ. Не следовало бы ругаться, чтобы не распространить дурную славу про себя. Изамб. Т. Эсĕ ялан çынсем хушшинче хаяр ятлă пулатăн. С. Айб. † Ырă тантăшçăм Якку пур, тупнă çĕрӳ ăнмасан, тупакана хаяр ят. Обращается к мужу: если я не понравлюсь и пр. (Хĕр йĕрри). Ib. † Хирте пура пураççĕ, кĕтесси тикĕс пулмасан, ăстисене хаяр ят. КС. Хаяр ят, дурная слава. || Ядовитый, вредный. Ромс. З2. Тапакра сиен тăвакан хаяр япала пур. || Дикий (о голосе). М. Чолл. Сасартăк хаяр сас илтĕнчĕ: Ах, вăрăсем! — терĕ. Изамб. Т. Илче тете хăранипе хаяр сасăпа (благим матом) кăçкăрса ячĕ. Ib. Шыв хĕрринче пĕр чарăнмасăр, кӳнĕ-кунĕпе хаяр сасăпа кăçкăрат. N. Куçне чарса тухать те, Картлаç çине хаяр кăшкăрса калать: Тăр часрах! — тет. А. Турх. Хаяр саспа кăшкăрас, кричать благим матом. || Крепкий (о спиртных напитках). N. Ку сăра пит хаяр, виç коркапах ĕсĕрĕлсе карăм. Пазух. † Пирĕн тăван ĕçки те, ай, пит хаяр, ĕçме хушсан, епле те ĕçем-ши. Такмак. Ĕçкĕр-çикĕр хаяр (крепки), чăтаймăп. || Сильный, проливной (о дожде). Ала 98°. Хаяр çăмăрпа кайса, шăши кĕмен шăтăка шу толтарам,— тесе каларĕ, тет. || Сильно. ЧС. Аслати те хаяр авăта пуçларĕ. Изамб. Т. Е ури-аллине сиктерсен, е ӳксен, е пĕри-пĕри çапса ыраттарсан, е унта-кунта хаяр ыраттарсан, юн-чул шывĕ ĕçеççĕ. || Гнев. Собр. Хаярăн ури саккăр, теççĕ. Ст. Ганьк. Куçран хаяртан, хаярнă куçран, вĕри хаярĕнчен, сивĕ хаярĕнчен, кĕве хаярĕнчен, ăншăрт хаярĕнчăн, ăншăртлă тул хаярĕнчен... (Из моленья). || Строгость. Сан хаярна кам пĕлмес. || Назв. болезни. Ст. Чек. Хаяр лексен кăвапаран ыратать, пуçа хĕстерет, сивве шăнтать. Ib. Кăвак çеçкеллĕ, пĕр тĕпрен пулат, хаяр тивсен чăмлаççĕ. Пшкрт. Ута хаяр ӳкрĕ (холодеют ноздри). О сохр. здор. Ах, хаяр ӳкрĕ пулĕ. || Назв. здого духа. Ст. Чек. Хаяра çăккăр параççĕ. Ib. Хаяра хăшĕ çăккăр пăрахаççĕ вĕт. Ib. Халь хаяра пăрахнă ĕнтĕ, ĕлĕк хаяра асăнатчĕç. КАХ. Çырлах, хаяр тавраш, мĕн хаярна ху чарса тăр, тум-хаярне пирĕн тавраша ан яр. Сана, хаяр амăшĕ, пĕр пашалу, виçĕ пăтă паратпăр. Хăвăн ачăна-пăчăна пирĕн выльăхсене сыхлаттар, çырлах! („Карта пăтти“). Пис. Мĕн пур хаяр-хăтар, усал-тĕсел пиртен уйрăлса кайтăр, çак укçа уйăрлса кайнă пек. Якейк. Пуç ыратсан, вар ыратсан, айăк чикекен полсан, тата çанашкал нумай чирсем ерсен, хаяр вăрăннă, теççĕ. Ib. Хаяр вăрăнса виç-тăват сахат хошшинче вилсе кар. Ib. Хаяр вăрăнса çĕрĕпе упа пак ӳлер. Ib. Хаяр вăрăнсан, хаяр тымарри панă ĕлĕк. N. Унтан кайран: турă хаярне пăтă, турă амăш хаярне юсман: паратпăр,— тенĕ. N. Хаяр, тăм-хаяр, чикен-хаяр, хĕн-хаяр, ăншăрт-хаяр, киремет-хаяр, тĕтĕм епле саланса тухса каять, çавăн пек саланса тухса кайăр. (Наговор против болезни). Т. VI. Шыв хаярĕ, тăм хаярĕ, вилĕ хаярĕ тухса кайччăр. (Из наговора). Ib. Хаяра кĕл-тăватпăр тутлă чĕлхепе, тарам пуçпа. Хаяр амăшне кĕл-тăватпăр тутлă чĕлхепе, ăшă питпе, тайлам пуçпа, асăнатпăр, витĕнетпĕр. (Из наговора). Хорачка. Хаяр çапăнсан, çын сумар полат. См. Магн. М. 113, Золотн. 178. Çăварни. Пĕчĕк тусене те: Пире аслă вырăнта ларакан хаяр путекĕн питĕнчен витĕр! — тийĕç.

хулха

холха (холhа), ухо. ЧС. Вара вĕсем калани кăшт хулхана кĕретчĕ. КС. Хулхăна касам ак. Якейк. Холха панче кăçкăрчĕ. Ib. Холха патнех пырса кăçкăрч. Ib. Он сăмахне итлесе ман холха йăлăхрĕ ĕнтĕ. Хочехмат. Ивана калать: ман пĕр хулхинчен кĕрсе тепĕр хулхипе тух. N. Сылтăм холха янтăрасан. Если звенит в правом ухе. N. Холха котне шорă тĕк шăтать поль. Шибач. Холха хытă онăн (не слышит). Сред. Юм. Хытă холхаллă (называют таких, кто делает дело после того только, как уже скажут три-четыре раза). N. Пирĕн патра конĕн-çĕрĕн аслати çапнă пек пĕр маях çĕмĕрлет, холхаран та каймасть пушка пени сасси. N. Сан холху йохать-и? Сред. Юм. Он хôлхи шăтăк мĕн-çке. Он, оказывается, понимает наш язык. || Концы верхних бревен сруба, выпущенные дольше нижних бревен. || Расстояние между берегом и мостом. Хирле-Сир. Паян ман арман сылтăм холхине çĕмĕрсе кар. Ib. Солахай холхая кĕт питĕрмелле-хе. || Сӳсмен хулхи, гужи.

холха чикки

заушье, место позади уха. Якейк. Холха чикки — холха хыçĕнчи вырăн. Ib. Холха чиккинчен патăм та, пăлтăр-палтăр йăванса кар. Сред. Юм. Холха чиккинчен пар. Дай по уху. Ib. Холха чиккинчен пар = хĕне. Шемшер. Алăк панчи пичисем, час ĕçĕр те, час кайăр, холха чикки коттовă. (Сорхори йорри). Шабач. Вот сана пĕрре парам холха чиккинчен (брань).

холха шăтăкĕ

хулха шăтăкĕ, ушной проход. Якейк. Ман холха шăтăкне кĕçĕр тараккан кĕрсе кар. ЧС. Тата куçне, сăмси шăтăкне, хулхи шăтăкне пурçăн чикрĕçĕ.

хумхав

развевающийся. Альш. Мамăк минтер çине хумхав чаршав исе ларт. Ib. Ах аттеçĕм-аннеçĕм, кунтав эпĕ кайсассăн, илнĕ карăнтăк ялтăрĕ, хумхав чаршав хумханĕ, мамăк минтер хăпарĕ, ылтăн чĕкеç юрлĕ. (Хĕр йĕрри). Ib. Эх аннеçĕм, аннеçĕм, эпĕ ларнă вырăна хумхав чаршав илсе кар. (Хĕр йĕрри).

хора кар тĕрри

назв. узора. Б. Олг. Хора кар тĕрри туас.

кăвак шуçăмла

с рассветом. Якейк. Вăл килтен кăвак шуçăмлах тохса кар. Сĕт-к. Кăвак шуçăмлах тохса кайаççĕ.

кăмака ăвĕ

шесток. То же, что кăмака умĕ. Качал. Ан кар, Манкар, мăн çăвар! Ан пăх, хура пит, ман пата! (Кăмака ăвĕ).

кăр-кар

(кы̆р-к̚ар), на скорую руку и поверхностно. Ст. Чек. Кăр-кар кĕреплепе тураса ил (сгреби наскоро). N. Вăл ĕçе кăр-кар туса пăрахрĕ.

кăшкар ути

rumes acetosa, щавель. Башк. Н. Седяк. Кăш кар ути, кислятка; çулçине çиеççĕ. Бгтр. Кăшкар ути нăмай полнă çол йĕтĕн ляйăх полат.

кĕр-кар

подр. неодинаковому шуму. Ск. и пред. 15. Çил-шав, кĕр-кар нимĕн те çук.

чашкăр

подр. шипению змеи, шипеть. N. Çĕленĕн чашкăрса çӳрет. Ходит и шипит, как змея. Такмак З. Унăн виçĕ витре кĕрекен сăмавар пур, вуник пуçлă çĕлен пек чашкăрса ларать. Сред. Юм. Вĕресе тохнă сăмавар чашкăрса ларать. Ib. Сăмавар ăшне вăт чăртсан сăмавар чашкăрать. СТИК. Çатма çине çу сĕрсе икерчĕ пĕçернĕ чухне çатма чашкăрать. КС. Çу вĕри çатма çинче чашкăрать, шачăртатать (потрескивает). Юрк. Вăрçнă чӳхне çĕлен пек чашкăрнине курсан, çĕлен юлашки çакланнине те сисет. N. Хуп кĕпер çинче пĕр чашкăрса выртакан хура çĕлен куртăмăр. (Мăн кĕрӳ такмакĕ). Ст. Чек. Чашкăрса çĕлен килет (шипя). Якейк. Вĕре çĕлен армантан тохса пирĕн çипа чашкăрса иртсе кар. || Дуть (о ветре). Шурăм-п. Иллим кунĕ çил вĕрсен, çулталăкпех çил чашкăрать, теççĕ. || Шуметь. Н. Байгул. Чăрăш тăрри чашкăрсан, çил тухат. Альш. Хăш-хăш пахчара хăвасем сарăлса ешĕрсе чашкăрса лараççĕ вара çула шыв хĕррипе. Байгул. Хумăш тăрри чашкăрсан, çил тухасси çавăнтан паллă. Сред. Юм. Çôрхи шыв чашкăрать. Ib. Çорконне шыв чашкăрни тастан илтĕнет. || Толст. Йăмра чашкăрса вутпа çуна пуçланă. || Ст. Чек. Чашкăрса çумăр ярать (о проливном дожде). || Сред. Юм. Паранк аври çак çăмăртан вара пит чашкăрса кайрĕ (сильно пошел в рост). Кан. Сĕлĕсем, урпасем, тулăсем, йĕтĕнсем тем пекех чашкăрса лараççĕ кунта. || Хорачка. Вĕтрен сăхсан ӳт чашкăрат. Пшкрт. Алă (тĕрт) чашкăрат (зудит от жара).

чип кайăк

курица (?). М. Тув. Чип-чип, чип кайăк, чип кайăкăн чĕппине мăн караплу тытса кар. Чертаг. Чип-чип, чип каяк, чип кайăкăн чĕппине ула-курак йăтса тарч! Моркаш. † Чип-чип, чип кайăк, чип кайăкăн чĕппи çок.

чӳклеме

назв. обряда. Хурамал. Хăнасем килсен, тепĕр кун пурте чуклеме чуклетчĕç. N. Мункун хушшинче чӳклеме ĕçетчĕç. Ходар. Чӳклеме ятлă авалхи йăла çинчен пĕр алçырăвĕнче çапла çырнă: „Пирĕн патра чăвашсем хăйсен авалхи йăлипе чӳклеме туса ĕçсе çиеççĕ. Чӳклемене çĕнĕ тырă салачĕпе тунă сăрапа, çĕнĕ тырă çăккăрипе, çĕнĕ тырă кĕрпипе чӳклеççĕ. Чӳклеме тумасан тырă-пулă перекечĕ пулмасть, теççĕ. Ăна çулне пĕре анчах тăваççĕ. Чӳклемене тĕрлĕ вăхăтра тăваççĕ. Хăшĕ е тăр хĕлле тăваççĕ, хăшĕ çăварнире туса иртереç, алă çитнисем авăнсем пĕтерсен кĕркуннех туса иртерсе яраççĕ... Çапла кашни харпăр хăй хурăнташне чĕнсе пухаççĕ. Çынсем пухăначчен килте тануш пăтă пĕçерсе хатĕрлеççĕ. Ăна çынсем пухăнса çитсенех чӳклемеççĕ-ха, пирвай пĕр-ик-виçĕ чĕрес сăра ĕçсе лараççĕ. Çапла виç чĕрес ĕçсессĕн, çĕнĕ пичкерен пуçласа сăра ăсса сĕтел çине кăларса лартаççĕ. Тирки çине йĕри-тавра хĕррипе, çемьере миçе çын, çавăн чухлĕ кашăк тăрăнтарса хурса тухаççĕ, пăтти варне пĕр уçламçу çу хураççĕ; унтан тиркĕ çине хай çĕнĕ тырă çăнăхĕнчен тунă çăкăра хураççĕ. Вара паллăрах çынсене пĕрер курка сăра тултарса тыттараç, пĕри кĕрекене кĕрсе пăтă тиркине тытать. (Пăтă тиркине ăна сĕре çынна тыттармаç, епле те пулин пуянтарах пурăнакан çынна йăттараççĕ. Юрлă çын тытсан, тырă-пулă пулми пулать, теççĕ). Вара алăк патнелле кар пăхса тăраççĕ те, ак çапла чӳклеççĕ (курка тытманнисем, пуçĕсене çĕрелле чиксе, çĕлĕкĕсене сулахай хул айне хĕстерсе тăраççĕ): „Çырлах! Çӳлти мăн турă, мăн турă амăшĕ, пулĕхçи, пӳлĕхçи амăшĕ, сана çам çатса çам илетпĕр. Хуçа калать: авалхи йăлапа, çĕнĕ тырă сĕчĕпе, çĕнĕ тырă çăккăрипе, тырă-пулă пылĕпе, чипер тырра-пӳлла алла илнĕ йĕркепе сана, турă, ачи-пăчипе, ывăлĕ-хĕрĕпе, пĕтĕм килĕшпе пуççапас, тет, çырлах! Çак сăрана пылакне, тутине, перекетне-ырлăхне пар. Çичлĕ тырра-пулла çичĕ кĕлет тултарма пар, тет; перекетне ырлăхне пар, ана çине аксан, ана перекетне пар, вырса çĕмел тусан, çĕмел перекетне пар... Унтан пурте пĕрле харăс: çырлах! Амĕн çырлах, çырлах, çырлах, теççĕ те, пăтă тирки йăтни: килĕрех эппин, тет те, пурте çавăрăнса сак çине лараççĕ... Чӳклесе пĕтерсен, хуçипе арăмĕ сĕтел патне пыраççĕ те, пăтă чӳкленĕ чух тытса тăнă куркисене чĕрес çине тытса хĕвеле майлă виççĕ çавăрать те: перекетне ырлăхне пар, тесе сăрине чăлт чĕрес çине ярать. Юлашкине пĕр-пĕрне тав туса ĕçсе яраççĕ. Курка тытнисем ыттисем те хуçисем хыççăн çавăн пекех туса чĕрес çине яраççĕ те, хуçипе арăмне тав туса ĕçеççĕ. Çапла алăра тытса тăнă куркана кил хуçипе арăмне тав туса ĕçсе пĕтерсен, пăтă çиме лараççĕ. Пăттине ăна чӳкленĕ çăккăрпа çиеççĕ. Çăккăрине пăтă тирки тытнă çын касса парса тăрать. Чăн пирвай ватă çынсем çиеççĕ. Хуçа арăмĕ пăттине хурах тăрать, çăвĕ пĕтсен çуне ярса парат. Арçынсем çисен, хĕрарăмсем çиеççĕ, унтан пĕчĕк ачасем пырсан, вăлсене лартса çитереççĕ. Пурте çисе тăрансан турă амăшĕ курки тăваççĕ“. НАК. Кĕркунне, çĕнĕ тырă-пулă çие пуçласассăн, чăвашсем пурте харпăр хăй килĕнче сăра туса çĕнĕ тырă пăттипе турра кĕл тунă. Çапла харпăр хăй килĕнче сăра туса çĕнĕ тырă пăтти пĕçерсе турра кĕл тунине чӳклеме туни, тенĕ.

хĕп

частица образования превосходной степени от прилаг. и наречий. N. Хĕп-хĕрлĕ, очень красный. N. Вăл вăтаннипе хĕп-хĕрлĕ пулса карĕ. Он застыдился и покраснел. N. Вунă пурне вĕçне вĕре-вĕре, хĕп-хĕрлĕ чĕреме эп шуратрăм. Кан. 1929, № 180. Çырма çывăхĕнчи анасем чылай çĕрте хĕп-хĕрлĕ выртнине такам та курнă пулĕ. Актай. Йытти хĕп-хĕрлĕ юн (вар. чĕп-чĕрĕ юн), тет. N. Хĕп-хĕрлĕ йон поличчен вăрçнă. N. Пуянсем ăна хĕп-хĕрлĕ юн пуличчен хĕненĕ. Шинер-п. Çырлисем хĕп хĕрлĕ лараççĕ иккен. Баран. 41. Пиçсе çитнĕ пĕрлĕхен хĕп-хĕрлĕ хĕрелсе ларать. Якейк. Хĕп-хĕрлĕ йăтă пирн çол орлă каçса кар! Çăварĕ хĕп-хĕрлĕ, пăхса хăрамалла. N. Хĕвел хĕп-хĕрлĕ хĕрелсе тохать. Букв. 1886. Пăха пĕлмен çавра куç, икĕ куçĕ хĕп хĕрлĕ. Ала 6°. Тимĕрçсем хĕп-хĕрлĕ хĕртрĕç, тет, çав Иван Суволовăн тимĕрне.

Шеремет

яз. имя. Рысайк. || В. Олг. Шеремет — осалăн акăшĕ. || Нарицательно —жалкий, бедный, бедненький, достойный сожалення, бедняжка. Стюх. Шеремет, бедняга, горемыка. Сред. Юм. Шеремет, начар çынна хĕрхенсе калакан сăмах. СПВВ. ИА. Çынна хĕрхеннĕ чух шеремет теççĕ. СПВВ. ФВ. Шеремет = мĕскĕн. СПВВ. ФН. Шеремет — апăрша. Зап. ВНО. Эх, шеремет, шеремет! епле пурăнатăн-ха эсĕ? Ib. Эх, шеремет, юлашки ануна та сутса ятăн-çке! Пшкрт. Эй, шеремет, чут вилесрен порăнат. Тюрл. Э, шеремет, асапланать, шеремет! Аттик. Халĕ вăл, шеремет, тен леш тĕнчере çын çăмне çыпçаймасть пулĕ, ни кунта пĕччен çӳрет пулĕ. Пумелкке туса ăна ырă вилĕсем хушшине кӳртер, тет. Изванк. Çынсем çул хĕррипе иртсе кайнă чух кураççĕ те (т. е. видят колдовством испорченный хлеб); эй, ку çынна, шеремете, пĕтерсе хунăç, теççĕ. (Из сказки). || Кан. Чĕлхисем çĕтрĕç вĕт шеремет пуçлăхĕсен! Пир. ял. Çӳрерĕç шеремет лавçисем вăрман тăрăх пилĕк таран юр ăшшĕн ашса. Елкер. Шеремет пуçсем пĕтнĕ ахалех. И. Тукт. Ав çав сăлтавпала пăшал лушипе пуçне çапса ватнă шеремете. || Употребляется в качестве вводного слова. Пазух. 109. Уй варринчи ватă çăки, апи тесе чĕнтĕм те, килех, ывăлăм, ай, темерĕ; ай, шеремет, яш ĕмĕр! N. Эх, шеремет, яш ĕмĕрĕ! Кăна пĕлнĕ полсан, çут çанталăк та корас мар-мĕн. Якейк. Ан, шеремет, яш ĕмĕр, çитнĕ çитмен иртсе кар. Зап. ВНО. Ох, шеремет, яш ĕмĕр, иртсе кайрĕ-мĕн тăвас! Сĕт-к. Ай, шеремет, ĕмĕрĕ карĕ. В. Олг. Эх, шеремет, она та исе килмерĕн-ĕç! Ib. Эх, шеремет, она та исе каймарăн-ĕç! НР. Пĕлтĕр хуçнă çăпатине, тор-тор! кăçал туса пĕтертĕм, шеремет! Тата мана кахал тиç, тор-тор! Ма шотласа калаç-ши, шеремет. Лапоть, начатый в прошлом году, в этом году доплел я. А еще меня называют лентяем! За что же так называют? N. Эх, шеремет. Хĕр тантăшсен! Лепле порнатăр-ши, пĕре корасчĕ. || N. Шеремет ачи. Ала 93. Ку мĕскĕн ача, шеремет, ăна-кăна нимĕн те пĕлмен, ашшĕ мĕн каланă, çапла тунă. N. Ай, шеремет этем ĕ! Хорачка. Е, çыньă та лайăх, шеремет: ĕçтерчĕ, çитерчĕ. Орау. Эй, шеремет çынни, мĕн хурлăх курать çав ĕç вăхăтĕнче! (как мучается). Пшкрт. Эй, шеремет çынĕ (хвалят). Ib. Эй шеремет порнăçĕ! Вот хорошая жизнь! Ир. сывл. 35. Илемлĕрен илемлĕ шереметĕн сăввисем. Кан. Ашшĕ, шеремечĕ, темĕн чухлĕ вăйлă усламăç пулсан та, Сĕнтĕрвăрринчех тăрса юлчĕ.

шуп-шур

шоп-шор, шуп-шурă, шоп-шорă, белый-пребелый. См. шап-шурă. Чураль-к. Улмуççи лартрăк, сат турам, улми пулчă шуп-шурă. Якейк. Шоп-шор çорăлать çĕр çырли, вĕремсĕр ма татмалла тунă-ши? Ib. Хăраса шоп-шорă шоралса кар. Ib. Шоп-шор кĕпе тăхăнтăм. Ib. Йăван арăм пасара анч, ан пăх, шоп-шор тенкĕ çакнă. Козм. Ойра вăл вăхăтра шоп-шорă халăх ĕçлеççĕ. Якейк. Кошлавăш шоп-шорах ут çолать, пирн ялсем никам та тохман.

шăвăç

белая жесть. См. шуç. N. Масар хĕресĕ çумне шăвăç татăкĕ çине унăн ятне çырса хунă. N. Çийĕ шăвăç (хапханăн), юпи мерчен. Пазух. Шăпăр-шăпĕр çумăр çăвать миçĕт тăрринчи шăвăçа. Кар. Кирпĕч, чӳлмек, шăвăç т. ыт. Çакăн пек ремесла. N. Шăвăçран тунă савăт, жестяная посуда. Толст. 130. Пуçĕ çинче пысăк шăвăç кăкшăмпа шыв лартса пынă. А на голове в большом жестяном кувшине несла воду. || Н. Седяк. Шăвăç, платина? || ЧП. Шăвăç пырат хĕвеле, тытăр хупăр пахчана. || Бляха.

шăнкăрав

колокольчнк, бубенчик. N. Шăнкăрав = шанкра. N. Шăнкăрав = хăнкăрав, хăнкăрах. КВИ. Ав шăнкăрав янăрать, Силпиеле чуптарать. Ачач З8. Шăнкăр-шăн-кар-р-р! шăнкăртаттарать шăнкăрав. Султангул. Аслă çул хĕррине те, ай, тухрăр-и? Кĕмĕл шăнкăрав сассине, ай, илтрĕр-и? Хурамал. Çуртăрсемех çӳлĕ, урамăрсем аслă, тунсăх мар пулĕ шăнкарав сассисем. Дома у вас высокие, улицы широкие, — надоело, поди, вам звяканье (ямщицких) колокольчиков. Альш. Хупах шăвкăравне шанкăртаттарат та, ку çынна тăратса хăварса, хăй аяккарах кайса тăрат. N. Суккăр шăнкăрав пек шанкăртатать. СТИК. Сасартăках пĕр шăнкăрав сасси илтнĕ те часрах арман пӳртне тарса кĕнĕ. Ку шăнкăрав улпут пулнă. Орау. Ĕлĕк, шăнкăрав сассине илтсессĕнех, тара-тара пытаннă, тет (чуваши), шиналлă урапа йĕрне курсан та пытаннă, тет. Кан. Кĕтӳрен юлнă качака мăйракинчи шăнкăравне янлаттарать. Орау. Станувуй пĕр мăн шăнкăравпа анчах çӳрет. Ст. Чек. Шăнкăравлă хут купăс.

чул кăшкар

(-кар’), i. q. praec. v., то же, что чул кăшкарĕ. П. И. Орлов. Чул кăшкар чул тавралла пулать. Обечка бывает вокруг жернова (40^а).

аçат

(аз’ат), tonare, греметь. V. аçа. Пшкрт. Аз’ат_сӓ_р, издать громовой удар. Ib. Аз’ат_сӓ_рчэ̆, _тӧ_рӓ_чӓ_зӓ_{м в}єс’ _ки_срӓ _нзӓ кар'ы̆с’ (все окна задрожали).

атă карчĕ

(к̚арџ̌э̆), rugae calcei, складки сапога.

ашапатман

(Ажабатман), а v. [...] et [...] nom. sagae cuiusdam commenticiae, cuius carmina contra effascinationes auxiliari creduntur. Non invenitur nisi in compositione. От ’Aiшӓ и Фâти^ымӓ, имен жены и дочери Магомета. Это слово встречается только в сложении: Ашапатман карчăк (к̚арζ'ы̆к, к̚арџ̌ы̆к), т. е. старуха Ажабатман; имя этой старухи часто упоминается в наговорах против сглаза. Т. IV. 22. Е пĕсмĕлле, Турă çырлах! Атăл йăлминчен (i. q. йăлăмĕнчен), Сăр йăлминчен Ашапатман (scr. аша-патман) карчăк килет; çав тĕтĕрет, çав татса кăларса ярат. Ырă вут ами вĕрсе кăларат, шăтăклă кăмпи тĕтĕрсе кăларат. (Из куç чĕлхи). Ib. 65. Ашапатман карчăк килнĕ, Атăл урлă, тинĕс урлă, уй урлă, вăрман урлă; вĕретĕп-суратăп: тух куç! Бюрг. Тĕтĕрни. Е пĕсмĕлле! Атăл йăлăмĕнчен Ашапатман карчăк килнĕ, ылттăн шăллă, кĕмĕл çӳçлĕ; çавă тĕтĕрсе кăларат çитмĕл те çичĕ тĕслĕ юман кăмпипе. || De re praegrandi, immani magnitudine. Об огромной вещи. Сред. Юм. Ытла пит Ашапатман (scr. ашапатман) пикех (i. q. пекех) пысăк ку сирĕн çуна! Эти ваши сани уж чересчур велики!

айăк

(аjы̆к), i. q. „аяк“. Якей, Янгильд. и др. Non est neglegendum in gradu comparativo quartum quintumque huius nominis casum duobus modis vel a tertio vel a quarto positivi grados casu derivari posse. Utriusque derivandi rationis haec est differentia, quod ilia (айăккарахра, айăккарахран) rem aliquam non eodem loco esse aut non ex eodem, unde alia, loco proficisci significat, haec vero (айăкрарахра, айăкрарахран) earn, de qua agitur, rem in loco remoiiore esse aut ex loco remotiore proficisci demonstrat, ita lit maior locorum distantia ostendatur. При образовании сравнит. степени от косвен. падд. этого сущ. формы местного и исходного падд.,. образованные от дат.-вин. пад. (айăккарахра, айăккарахран) выражают лишь относительную отдаленность (нахождение в стороне от предмета или движение, исходящее из точки, лежащей несколько в стороне от предмета), тогда как те же формы, образованные от местн. пад., обозначают положительную отдаленность (нахождение поодаль или в некоторой отдаленности от предмета или движение, исходящее из точки более или менее удаленной ог предмета). Якей. Вăл мана айăкран тĕкре. Она толкнула меня в бок. Моляк. Вара тепĕр кунĕ, хăртнине кайсан, курнă: кусен пĕр утă пĕрчĕкĕ те айкка сикмен, тет. На другой день, когда он пошел на поляну, то увидал, что у них ни один стебелек сена не был стронут с места. Якей. Мăнастир панчен он пĕр çич çохрăм айăккалла пăрăнса иртсе каймалла полнă. Ему пришлось пройти, свернув верст семь в сторону от монастыря. Якей. Çолтан айăкра порнать. Живет в стороне от дороги. ЧС. Тата анне йĕплĕ пиçен татса килчĕ те атте айăккисене хурчĕ. Кроме того, мать принесла травы „йĕплĕ пиçен“ и положила ее по обоим бокам отца. Яжут. Чӳркӳре хĕрĕн тупăк айăккине кайса выртрĕ. Он пошел и лег в церкви около гроба девушки, сбоку. Якей. Хопах айккинче ĕссĕр çын выртат. Около кабака (сбоку) лежит пьяный. Якей. Ман айкка (ман çома) ларчĕ. Сел сбоку около меня. Ib. Йăвăç айккине пытанса ларчĕ. Спрятался у дерева. Ib. Çол айккипа кĕтӳ çитарса çӳрет. Пасет около дороги стадо. N. Кимĕ тепĕр айăккинче пулнă. Пором был на другой стороне или у другого берега. ЧП. Атăл леш айĕккĕнче (= айăккинче) хур кăшкăрат, ку айĕккĕне (= айăккине) каçасшăн. На той стороне Волги кричит гусь: хочет переплыть на эту сторону. Якей. Хора çырла (Iеgе: с̚’ирла) ампар айккисенче, ампар вырăньсенче, навослă çĕрте полать. Червый паслен(?) растет около надворных построек или на их месте, на навозной земле. Ib. Çот айккинче кĕтӳ çӳрет. На пригорке пасется стадо. Атнар. Ман айăкка виççĕн килсе тăчĕç. Подошли трое и встали около меня сбоку. Якей. Вăсам контан айăкра порнаççĕ. Они живут далеко отсюда. Ib. Ман айăкран виççĕн иртсе карĕç. Мимо меня сбоку прошло трое. Ib. Вăрманта эпĕр çиса ларнă чохне, айăкран пĕр çын сиксе тохрĕ те, пирн пата пырса тăчĕ. Когда мы сидели в лесу и ели, в стороне от нас неожиданно появился человек и подошел к нам. Ib. Эпĕр айăкран килтĕмĕр. Мы пришли издалека. Ib. Эпĕр онпа пĕрле айăкран пытăмăр. Мы с ним шли стороною. Атнар. Эс манран кĕт айăккарах кайса тăр. Ты ступай и встань немножко в сторону от меня. Хирле-Сир. Иккĕн вăрçнă чох, виççĕмĕшин айăккарах кайса тăрас полать. Когда двое дерутся, третий должен отойти в сторону. Ib. Утсам шу ĕçрĕç те, пĕверен айăккарах кайса тăчĕç. Лошади напились и отошли несколько в сторону от пруда. Атнар. Ку кĕнекея айăккарах хор. Убери эту книгу подальше. Б. Макл. Эс кăшт айăккарах кайса тăр. Ты ступай, встань немножко в сторону. Атнар. Çолтан айăккалла карĕ те, ларч. Пошел в сторону от дороги и сел. Якей. Мантан аяккалла çавăрăнса тăчĕ. Отвернулся и отошел от меня в сторону. Атнар. Айăкрарахран пытанса карăм та хыçалтан пырса тытрăм. Я пошел незаметно на некотором отдалении от него и схватил его сзади. Ib. Эп çанта тăнă чох, вăл çын мантан кĕт айăкрарахра тăратьчĕ. Когда я стоял там, этот человек стоял в некотором отдалении от меня. Атнар. Кошак йăтăран кĕт айăкрарахра выртать. Кошка лежит немножко дальше собаки. Хирле-Сир. Хочашран Лешкошкĕн айăкрарахра. Олешкино находится несколько дальше с. Хочашева. Атнар. Пӳрт çав айккинелле тайăлнă. Изба покосилаеь в ту сторону. Хирле-Сир. Ваçли варĕнчен ана айккинелле кар. Со средины загона Василий пошел к его краю. Ib. Крыссам ларияран тохса кĕлет айккинелле чопса карĕç. Крысы выбежали из ларя и побежали по направлению к амбару. Атнар. Çав çынтан айăккарахра пĕр çын тăратьчĕ. Несколько в стороне от этого человека стоял человек. Хирле-Сир. Канавран айăккарахра пĕр осал хорама ларать. Несколько в стороне от канавы растет дрянненький вяз. Атнар. Вăл çолтан айăккарахра тăратьчĕ. Он стоял несколько в стороне от дорога. Хирле-Сир. Эп çолтан айăккалларах пăрăнса тăтăм. Я отошел и встал несколько в стороне от дороги. Ib. Эс çолтан кĕт айăккалларах пăрăн. Ты немножко отойди от дороги. Якей. Утпа айăккалларах тыт. Ты держи (свою) лошадь несколько в сторону. Хирле-Сир. Стел храх айккинеллерех пăрăнса кар. Стол несколько покосился в одну сторону. Ib. Çил аврая çырма айккинеллерех илсе кар. Ветром унесло мякину к оврагу (так что часть ее попала в овраг: „айккинелле“ здесь значило бы только: в сторону оврага). Хирле-Сир. Атипа иккĕн чол тăкаппăр: ати варĕнчине, эп айăкрараххине тăкап. Мы, двое с отцом, насекаем жернов: отец — средину, а, я — ближе к краю. Якей. Çол айккинче пăру выртать. Около дороги лежит теленок. Ib. Хопах айккинче эреке ĕççĕ лараççĕ. Сидят около кабака (сбоку) и пьют водку. Хирле-Сир. Пуçтери ĕстел айăккинчерехре выртать. Гребень лежит около края стола. Якей. Хĕрĕнчи лаши çол айккипа чопса пырать. Пристяжная бежит по краю дороги. Якей. Çолтан айăкра пĕр йăвăç ларать. В стороне от дороги растет дерево. Хирле-Сир. Çăмăр тивесрен йăвăç айккине сĕвенсе тăтăм. Я укрылся („прислонился“) от дождя под деревом. Якей. Тăтăм та чукун çол айккипа отрăм. Я встал и пошел вдоль полотна железной дороги. Ib. Вăрман айккипа çол пырать. Вдоль опушки леса тянется дорога. Ib. Туй иртсе кайнине çол айккинче пăхса тăтăмăр. Мы смотрели на проезжавшую свадьбу, стоя близ дороги. Ib. Çол айккине навос тăкрĕ. Свалил навоз близ дороги. Собран. Пӳрт айккинче чĕн пушă çакăнса тăрĕ. (Çивĕт). На стене избы будет висеть ременная плеть. (Загадка о женской косе). Панкли. Пăр (= пĕр) шăтăк анчах хăвартăм сарай айккине. Оставил в стене сарая только одно отверстие.

авраш

(авраш), turbari, perturbari, перемешаться, быть приведену в безпорядок. Урмай. Сĕлĕпе ыраш аврашса кайнă. Овес перемешан с рожью. Якей. Çĕлен-çип кĕпесем хошшинче таша аврашша кар те, ним туса та топимасп. Нитки затерялись среди белья, и я никак не могу их найти.

кар

(кар), подр. неподвижному, направленному в одну сторону взгляду группы людей. || Подр. стройной расстановке, стройному расположению. Ходар. Вара алăк патнелле кар пăхса тăраççĕ те, ак çапла чӳклеççĕ. (Чӳклеме). Н. Карм. Пурте пĕрле кар пăхса тăраççĕ. Бишб. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхать, ик айккипе хурама кар ларать (сплошными рядами). || Подр. прерывистому звуку или быстрому движению. Сш. Чек. Кар-кар турт (а не кал-кал, отрывисто). КАЯ. Шырлан патне çитсен, хуралăçсем темшĕн кар!.. каялла чакрĕç. СТИК. Чиркӳ хуралçи лампаткăна çутрĕ те, кар (с долгим а) туртса хăпартрĕ. К.-Кушки. Кар тутарайăр (черкните пером). Кан. Елĕк шкулĕнче 5 — 6 çул хушшинче нихăш кĕркунне те учитлĕ кар пухăнса ĕçлени çук. Хастарлăх. 9. Çамрăксем кар тухса тытмасассăн, ваттисем вăл ĕçе тăвас çук.

кар

(кар), раскрыть, разинуть ЧС. Çӳçĕсем пĕтĕмпе ĕнсе кайнă, çăварне карса пăрахнă. Волосы были совсем сожжены, рот был разинут. Орау. Ял тăрăх çăварне карса çӳрет (разбалтывает на всё село). Сĕт-к. Хăрах аллине пилĕке тытнă, хăрах тотине чăснă, çварне карнă (молочник). Упа 876. Çăхан çăварне карнă та, мĕн пур вăйĕпе кăранклатса янă. Трхбл. Караканăн çăварне карта тытман. Пшкрт. Халĕ, çуарня лепле карса пăрахнă (кар_зӓ_рӓ_т)! Смотри, как он рот-то дерет! (т. е. кричит). Орау. Мĕн çăварна карса выртатăн? Анаслани кунтах илтĕнет. || Завесить, закрывать, затянуть, занавешивать; опутать. Ст. Чек. Карна (карас) шăналăк. Сĕт-к. Шăналăкне карăнтарах кармалла. Чураль-к. Урам урлă таната карап. (Ура сырни). Тораево. Хăва (он сам) кайсан, упа лашана çисе янă, тет те, ун вырăнне çатра каркаларĕ, тет те, çине шăналăк витрĕ, тет, хăва тарчĕ, тет. Ал. цв. 8. Вăл çӳлĕ вырăн çине улăхса выртать те, кĕмĕл чаршавне карса ярать Орау. Хĕвеле кашт пĕлĕт карса илнĕ. N. Ăна пĕлĕтсем карса тăраççĕ (закры зают). Якейк. Икĕ минутра тĕтре карса илч. В две минуты заволокло туманом. || Окружить, огородить. Ала 6. Çывăрса тăчĕç. Вăлсене йĕри-тавра карса илнĕ, тет, çĕленсен амăшĕ, ниçта та каймали çук, тет. Финн. Тĕплĕ карса илнĕ. Крепко загорожено. Толст. Вăл çулпа аннă та, чул хӳмепе карнă йывăç пахчи курна. N. Юпаран юпана правулкка карса пынă (если столбов много). N. Икĕ юпа хушшине правулкка карса хунă. N. Апла пулсан, эппин çарана çуррине карса илер, çурринче выльăх çӳретер. N. Эппин эпĕ, юлташсем, халĕ кайса карса илетĕп те, унта выльăх яртармастăп.

каркала

учащ. ф. от гл. кар. N. Эпĕ юрлакансем хушне татам та, юрла пĕлменскер, çăвара каркаласа кăна тăратăп. Ау 37°. Арăмĕсем, тарçисем шăналăк каркаласа тăраççĕ. N. Алăк юписене юман çăвăлчинчен явса тунă канрасемпе каркаласа пĕтернĕ. Альш. Унта-кунта карта пекки каркалаççĕ те, выльăх хупаканни (помещение для скота) тăваççĕ (после пожара). ПВЧ. 95. Порçăн тоттăр çӳçине каркалакан эпир мар («не мы пришиваем»). Сред. Юм. Пит каркаласа çырнă та, вала та пĕлмелле мар («несимметрично написал, так что и читать нельзя»). || Плести. V.S.

картар

понуд. ф. от гл. кар.

кар

отчетливый, резкий (о контуре). Малды-Кукшум. Катаран кар вăрман, патне çитсен, сĕм вăрман. (Кантăр). || Прямо, разборчиво. Трхбл. Ыраш кар ларат, çавăнпа вырма аван.

кар

(кар), крутой, натянутый. СПВВ. ВА. Кар çип, кар кантăра.

кар

(кар), большое долото. Городище. Б. Олг. Алтăр алтма, килĕ алтма, чĕрес тума кирлĕ полат кар (ийĕ манерлă). КС. Кар тесе, катка çарти çырмаллине калаççĕ (деревянный, с железными зубцами). Тюрл. Пӳрт пуранă чухне пӳрт кĕтесине (пĕрене картне?) карпалан якатаççĕ. Сред. Юм. Кар пӳрт пыранă (так!) чухне кĕтессĕм хырса тасатакан япала. Стюх. Кар — «одноручный наструг».

кар аври тыттар

дать шиш (т. е. ничего не дать). КС. Ун панче ĕçлерĕ, ĕçлерĕ те, кар аври тыттăрĕ (получил шиш). Череп. Кар аври тыттарăп. Ничего не дам (неприличное ыр.). Орау. Октябриссем хуласенче Думăна суйланă çĕрте (или: çĕтре) кар аври тыта-тыта юлчĕç (провалились).

кара

(кар+а, а аф. дат. п.) на вытяжку. Ст. Чек. Пусса пĕтерсен, кара яраççĕ – яракан лаçă, е кĕлет пуçне, кашта вĕçсем тухса тăракан çĕрте, тăлана сарса çакаççĕ те, вĕçĕпе вĕçне çĕлеççĕ; çапла тăхăнтартсан, аяла йывăр япала хураççĕ: вара тăла (ăна тăсма, якатма кара яраççĕ) якалса тăсăлат. См. кар.

караплу

(караплу), то же, что караппăл. Торп-к. Караплу — назв. птицы. Зап. ВНО. Караплу, карапл (sic!), беркут. Ib. Чип-чип чип кайăк, чип кайăкăн чĕппине мăн кaраплу тытса кар, Тихăн пичи варлине Мика пичи тытса кар.

караçăвар

сеновал над конюшней (вите тăрне утă-улăм хума тунă вырăн). Ванеркке. См. произв. от кар.

кари

(кар’и), то же, что кайри, задний.

Карик

(кар’и), имя мужч. («смешное»). Б. Олг.

Карила

(кар’ила), имя мужч., Гаврила. Б. Олг.

Каринтай

(кар’индаj), имя мужч. Б. Олг.

кара

(кары̆), большое долото. М. Ăнтавăш. В. Олг. Карă — полукруглая стамеска. Начерт. 100. Карă — пазник. СПВВ. НН. Карă — урапа кӳпчек çавракан çĕçĕ. СПВВ. Карă, кар — плотничий инструмент. Чертаг. Карă; чĕрес ăш(ĕ)сем-мĕнсем кăларатпăр онпала (бывает и маленький). Мыслец. Карă — полукруглое долото. См. кар.

карăл

раскрыться. Сам. 34. Мĕскĕн çамрăкăн карăлчĕ тути. N. Пĕр пыр карăлни те тем тăрать-çке! 93 çул. 5З. Хупăрласа илекенсем умĕнче хуп-хура çăвар карăлса тăнă. Пшкрт. Вилĕ çынăн çуарă карăлса (карăнса, оçăлса) тăрат. Ib. Пăта токса, карăлса кайнă. Ib. Йоплашкан вĕçĕсем ик енелле карăлса тăранчă. Сред. Юм. Пӳрчĕ пуçне те питреймес (= питĕреймест), ô та полса карăлса ларать. Баран. 97. Сулахай енче темĕн тарăнĕш çурăк карăлса выртать. См. кар.

карăн

(кары̆н), вытягиваться, растягиваться; потягиваться. Зап. ВНО. Каран, потянуться. Пшкрт. Асту, эп сана пырса карăнсарак çапса ерĕп-тĕк, таста кайса ӳкĕн! N. † Карта тулли çӳрен ут, карăнса пăхса юлаççĕ. Образцы 84. Карташ чулли лашаçăм, карăна пăха юлать-çке. Альш. † Кашкăр килет карăнса, каç пулнине хĕрĕнсе. Юрк. Кăмака хыçĕсене те карăнса пăхат, çӳлелле те астăват, хыпаласа та пăхат, нимĕн тăва пĕлмес. N. Хыпаланса, унта-кунта тăрса, карăнса пăхкаласа илет те, ниçта курăнмасан: манăн та чăматанăм çук, кам илсе тухнине курмарăр-а? тесе ыйтат хăйпе пĕрле ларса пыракансенчен (других пассажиров). Батыр. † Кайăк хурсем килет карăнса, икĕ çунаттипе сарăлса. К.-Кушки. Темĕскер ман паян ялан карăнас килет. Меня нынче что-то потягота берет. О сохр. здор. Унăк ĕçлесси килмест, яланах выртасшăнах тăрать, пит карăнас килет (одолевает потягота). Собр. Çын çинелле йытă карăнсан, хăна килет, теççĕ. Капк. Темиçе хутчен кушакла тутлăн карăнса илсен... Ст. Чек. Çын карăнат, потягивается. Чув. пр. о пог. 178. Асамат (сĕвек) кĕперри çӳлелле карăнсан, уяр пулат. Если радуга протянулась высоко, будет ясно. Ала 108°. † Хорăн тăрăнчи хор хорчкки (так!) хорсăм çине ялт! Кар(ă)нать. || Делаться тугим. КС. Ача ĕмĕртекен арăмăн кăккăри карăнать, сăвакан ĕненĕн çилли карăнат (= тулать). Ст. Чек. Чĕччи карăнман тет-ха (= сĕт тулман). Ib. Кăккăр карăнат (чрезвычайное накопление в груди молока у женщины после родов, при, котором болит грудь). О сохр. здор. Эсир сехетсерен апат çинĕрен, вăл çинĕ апат хырăмра çĕрсе ĕлкĕреймест; çавăнпа хырăм карăнса каять те, вар ырата пуçлать; тата ытти чирсем те ереççĕ. || Околеть. Якейк. Карăнман пуçна! Карăнашшĕ! («сильная ругань»). Ib. Карăнса выртманскер! (ругань). Сред. Юм. Карăнса вилешшĕ! (пит çиленнĕ çынна: ăмма вилмес-ши тессине калаççĕ). Чтобы ему околеть!

каркалăн

(карҕалы̆н), сдираться. Пшкрт: ман сы̆мза _ти_рри (кожа) карҕалы̆нза ҕары̆.

каркалт

(карҕалт), засучивать рукава; ворочать; отомстить; содрать. См. шир. Пшкрт. Манăн çанна каркалт-халь. Засучи-ка мне рукава.

Карппи

(кар_ппи), хр. имя мужч., Поликарп. Сред. Юм. || Хр. имя мужч., Карп. Альш.

карр

то же, что кар. Хастарлăх. 9. Пурте кар-р! тăрар.

Карти

(кар_ди), имя мужч., Гордей. В. Тим. || Фамильное прозвище в д. Елшиховой, Ядр. р.

карчелник

(карџ̌эл’н’ик’), хозяин харчевни. КС.

карчăк

(карџ̌ы̆к, карζ’ы̆к), старуха. N. Вилес карчăкĕ вилеймерĕ, тет, качча каяс хĕрĕ каяймарĕ, тет. N. Васкаса, кĕлтисене çĕмел туса ларткалаççĕ: хăш-хăшĕн ватă карчăк пек курпунлă пулать, хăшĕн тата нимĕн те пулмаç. Пазух. Вăйя тухман хĕрĕсем карчăк пулса лараççĕ. Трхбл. Карчăк, карчăк карчамас, карта урлă каçаймас; хытнă çăкăр çиеймес, çапах мана кураймас. Ib. Карчăк кайтăр масара, каччă кайтăр пасара. Орау. Вăл карчăк, хăне кура мар, пĕр пӳрт ача кăшăлтаттарса ӳстерчĕ. Зап. ВНО. Вилес карчăкпа каяс хĕр пек. Собр. Çĕтĕк карчăк çынна вĕлерет. (Ăйăх). Латыш. Таса ача çуралать, тет карчăкки. Орл. II. 214. Тимĕр шăллă карчăк, ури сенкĕ пек, пур тĕнчене те тăрантарать, анчах хăй выçах пурăнать. (Суха-пуç). Синьял. Ку арăм вопăр карчăк пулнă. || Жена. N. Каçхине çемйисем тавăрăнсан, упăшки: чĕрĕлетни, карчăк? тесе ыйтат, тет. || Фамильное прозвище. Ск. и пред. 112. Карчăк Микули. Альш. Пирĕн ялти хыçалти Карчăк пиче пурнать-и, вилнĕ пулсан пĕлтĕк кале (так!).

куçкарши

(кар_жи), брови. В. Олг.

кара

(кар’а), то же, что кайра. N. Кара пыраççĕ. Идут позади. Якейк. Вăлсам пиртен карарахра тăчĕç те: ним те кормарăмăр, теç. Ib. Карарахран (несколько позади) отса, макăрса пынă.

каранхамăш

(кар’анhамы̆ш), его (их, ее) мачеха. Шашкар.

куйлан

(-лан), тужить, горевать, печалиться, беспокоиться. Н. Карм. Н. Лебеж. † Мĕн вăрăм сывлăшăмшăн куйлана-куйлана, кар пек хĕрлĕ сăнăм шуралчĕ. СПВВ. ИФ. Куйланас — сăмахпа каламасăр хуйхăрас. АПП. † Хĕрхӳ тĕслĕ тăвансем пур, куйчанса каймарĕ ăшăмра (надо: ăшăмран?). См. кулян, кульлян.

якал

обгладиться, быть гладким. М. П. Петр. О землед. Çĕр чĕрĕ чухне, пĕр татăлмасăр чĕн пек йăванайса (чит. явăнайса?) пырать, çиелтен плук хăмипе якалса пырать. || Якейк. Сан пата çӳресе, ман ора топань якалса каþ (кар') уш. Я уж замаялся к тебе ходить. || В перен. зн. Зап. ВНО. Пыра (= пура) тĕп якалнă. В закромах пусто. Ч.П. Пура тĕпсем якалнă (т. е. весь хлеб вышел). Ст. Чек. Якалнă, пĕтнĕ. Унăн укçисем тавну якалнă ĕнтĕ. У него давно все деньги вышли. Сред. Юм. Карман тĕпĕ якалнă. (Так говорят, если кто истратил деньги). || Покрыться сплошь облаками? В. Олг. Çанталăк якаласа ларса (к дождю). См. тăтăшлан, яклака.

лăр

(лы̆р, лы̃р), подр. звуку колес едущей по ровной дороге телеги. Хорачка: лы̃р-лы̃р, лы̃р-лы̃р! ораппа хол’л’ӓ_н кар’ы̆ вы̆л’. (В др. гов. сказали бы: кăрăлтаттарса, кăлтăртаттарса, шăлтăртаттарса).

манер

(ман’э_р), подобие, образ. Якейк. Пуç çуса, çит-тони (косу) çитлерĕн те, халь çын манер пор (или: халь хĕрача манер пор, или: хĕрача манерлĕ). Ib. † Сĕм вăрманта упа йĕр, йĕрĕ пор та, упи çок, упасăр вăрман манер килмеçт. Чехĕйп. Авалхи чăвашсам леш тĕнчере (так!) те кунти манерпе пурăнма шухăшланă. || Страх как... Çутт. 154. Пысăк хырсем ним манер те çук çатăртатса çунаççĕ. КС. Лаши тавраш(ĕ) манер çук лайăх (или: манерсĕр лайăх). N. Манер çок! Страсть! || Причина, повод; случай; возможность. Кан. Кун пек куçа пăсмалли манерсем пирĕн хушăра питĕ нумай. Якейк. Мăнер килнĕ чох çăвăрас мар (не надо упускать случая). Ib. Çăлăнтăм ĕнтĕ; поттоп хыççăн та ĕлĕкхи çынсене осал ĕçсем тутарса, пĕр-пĕринпе вăрçтарса порăнтарма манер килчĕ ĕнтĕ мана, тет. (Легенда). || Лад. Шибач. Манер килмен = латă килмеç. Якейк. Йăванăн порнăç манер кар (= саланса кар, или же пуйса кар: два противоположных значения). Ib. Конта, ача, пит те манер килмеçт: хаклă илеç (здесь не очень выгодно покупать; логич. удар. на „те“) Сред. Юм. Он пик кăçта пôлтăр кô, ôн пик пôлма манерĕ те çôк ôн. Пит сĕре хаклă (чересчур дорого) ыйтать вит ô, манере килмен япалана мĕн калаçасси пôр ôна. || N. Юр çусан, пĕр манер (более или менее) аван пулаканччĕ (было бы сносно).

мăйкăç

(-гы̆с’), ошейник. Янтик. Йыт мăйĕнче мăйкăç пур. 1) Затяжная петля. Изамб. Т. Пĕр-пĕр йытă япала çиме вĕреннĕ пулсан, ăна мăйкăçпа тытса хĕнеççĕ. Н. Седяк. Мăйкăç, охотничья принадлежность. Сред. Юм. Мăйкăç — кар сак тытма çинçе паравăкран тăваççĕ. || Аркан. Цив. Мăйкăçпа лашана майĕнчен лектернĕ; лаша мăйкăçа лексен, пĕтĕм вăйĕпе мăйкăçран çăлăнас тесе сикнĕ. || Удавка. N. Хай чирлĕ карчăк сиксе тăнă та, пупа мăйкăçпа çаклатса та илнĕ. Пуп: ăх! тесе те сывлайман, вилсе те кайнă.

мăкăлтан

(мы̆гы̆лдан, мы̆ҕы̆лдан, мŏгŏлдан), вывихнуться. Пшкрт: алы̆м мы̆ҕы̆лданза к̚ар’ы̆. N. Манăн икĕ ури те мăкăлтанса кайнă. || Хурамал. Эпир пĕкĕ аврăмăр та, лайăх авăнмарĕ, мăкăлтанчĕ („пăртак хуçăлчĕ“, т. е., вм. правильного изгиба, вышел угол, надлом). || Изуродоваться, быть изуродовану. СТИК. Мăкăлтаннă йывăç; мăкăлтаннă çын, урод (асат хуçнă çын, ури чалăш çын). || Пшкрт: таҕа мыр’аҕи мы̆ҕы̆лданза. У барана выпал рог.

мĕкĕлтек

то же, что мĕкĕлт. Хорачка: _мӧ̆_гӧ̆л_дӓ_к jунза к̚ар’э̆ с’ырмаjалла.

йохăлтик

(jоhы̆лδи^ы_к), подр. хроманию собаки. Б. Олг. Оксак jыды̆ ŏрам т^¬ŏрŏх jоhы̆лδи^ы_к, jоhы̆лδи^ы_к кар'э̆.

йĕке кочĕ

нижний конец веретена, Якейк. Йĕвери çип йĕке котĕнчен тохса арканса каþ (к̚ар’).

вар

(вар), обдернелый овраг с пологими краями, лог, дол. Орау. Шемей варĕ (назв. оврага). К.-Кушки. Варсем: Тарăн вар. Вăл вар питĕ тарăн. Унта ĕлĕк шыв питĕ нумай пулнă; халĕ ĕнтĕ анлах мар та, çапах пур-ха. Шибач. Вар — пĕтĕмпех корăклă, тĕпĕ-япалипех; çырма — тăпра йохсах тăрать çӳлтен. Ib. Вар — в лесу, çырма — в поле. СПВВ. ЕС. Вар — типĕ çырма. Шарбаш. „Вар — начало çырма (без воды)“. Чертаг. Вар = васан (безводная ложбина). КС. Вар — глубокий и длинный овраг, с крутыми, обрывистыми берегами и сухой. Емелък. Вар — глубокий овраг без воды. А. Турх. Вар, 1) овраг; 2) глубокое сухое русло ручья. Ib. Вар уçăлса анчĕ. По оврагу (весной) пробила дорогу (потекла) вода. Ст. Чек. Вар юманĕ. Кума-к. Пĕр вар хушшинче пĕр пӳрт курнă (увидал). N. Эпир тăтăмăр та, вар хушшннелле (в овраг) чупса кайрăмăр. Пус. Икĕ вар вĕçĕнчен тан тапĕ. (Сăмса юхни). Сред. Юм. Вырçарни-кôн Пăва варне вăйя каймалла. Коракыш. Пĕчĕк варара (sic!) юр çăвĕ? (Çăнăх алани). N. † И, тарăн вар, тарăн вар; тарăн варăн тĕпĕнче каччи утне шăварат. Чуралъ-к. † Вар-вар урлă каçрăм, вар ути тăтрăм. См. кар. Пизип. † Вар хушшинчи, ай, сар курăкĕ, тăри (= тăрри) çурлать, ай, вар тулать; эпĕр килсен, ай пӳрт тулать. В Моркар это сл. встреч. только в назв. урочищ.

вăркăн

стремительно нестись (лететь). Хурамал. Пырса тăрса, хутаççа урипе танса вĕçтерсе янă. Хутаç алăк урлă вăркăнса тухнă (вылетел в дверь). Сред. Юм. Вăркăнайса тôхса кайрĕ. (Пит хăвăрт тôхса кайрĕ тессине калаççĕ). Пшкрт. Вы̆рҕы̆нза анџак jолчы̆, хытты̆н каj_зӓ_ргэ̆ (шибко уехал). Ib. Iӳс ты̆ри^ы_нџӓ_н вы̆рҕы̆нз’ ӳ_крэ̆ (сверзился, слетел). Хорачка. Вы̆рҕы̆нчы̆ анџак’ Кар’ы̆, коз’а-да корынмары̆, пы̆лт-полт вы̆рҕы̆нза анџак кар’ы̆.

ора посмн кантари

(чит. к̚андрн^ы), веревочки, соеднняющие ниченки с подножками. Якейк. Кĕрпе ора посми хошшннчи кантра. Ора посми кантри татăлса кар.

утмăлшар

утмăлшер, отмалшар, по шестидесяти. Собр. Кар-тара алă-утмăлшар хут тунтир тăхăннă хаяр ăстарик ларĕ. (Сухан). К.-Кушки. Утмăлшер, çитмĕлшер çинчен сутрăм. Продал по 60, по 70 коп.

Охотă

(оhоды̆), охотно. Якейк. Вăл паян пасара пит охотă кар (кар').

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

зевать

глаг. несов.
1. анасла (ыйхă килнипе)
2. çăвар кар, тимсĕр пул, шăхăрса юл

открытый

прил., открыто нареч.
1. (ант. закрытый) уçă, уçса янă; открытая настежь дверь яри уçса янă алăк
2. (син. явный) уçă, тӳрĕ, кĕрет, пытарусăр; открыто высказывать свои мысли харпăр шухăшне пытармасăр кала ♦ открытая степь таса çеçен хир; открытый урок уçă урок (кăмăл тăвакансем итлемелли); открытый характер тарават кăмăл; открытый вопрос татăлман ыйту; открытое письмо уçă çыру (хаçатра пичетлени); на открытом воздухе уçă сывлăшра
глаг. сов.
1. (ант. закрыть) уç, чар, кар, уçса яр, уçса хур; открыть окно чӳрече уç; широко открыть рот çăвара карса пăрах
2. (син. задействовать) уç, хыв, пуçла, йĕркеле; открыть фирму фирма йĕркеле; открыть движение автобусов автобус çӳретме пуçла
3. уç, пĕл, туп, уçса пар, открыти ту; астрономы открыли новую звезду астрономсем çĕнĕ сçăлтăр тупнă ♦ открыть правду чăннине уçса кала; открыты новые возможности çĕнĕ майсем палăрчĕç

палатка

сущ.жен.
1. чатăр; туристическая палатка çулçӳревçĕсен чатăрĕ; разбить палатку чатăр кар
2. палатка (сутă тумалли пĕчĕк çурт)

парус

сущ.муж.множ. паруса
парăс; поднять парус парăс кар; лодка идёт под парусом кимĕ парăспа ишсе пырать

ткать

глаг. несов.
1. тĕрт, тĕртсе ту; ткать холст пир тĕрт
2. çых, кар; паук ткёт паутину эрешмен хăй картине карать

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

завесить

-шу, -сишь сов., завешивать несов. кар, карса хур.

задёрнуть

-ну, -нешь сов., задёргивать несов. туртса кар (кантӑк каррине).

занавешивать

несов., занавесить, -ешу сов. чаршав кар, карса хур (чÿречене), витсе хур (картинӑсене).

крутой

1. чӑнкӑ (ту); 2. хӑвӑрт, кар; крутой поворот кар ҫаврӑнни; 3. кӑра ҫиллӗ (ҫын); 4. хытӑ, ҫӑра ҫӑрнӑ (чуста).

разбивать

кого, что несов., разбить, разобью, разобьёшь сов. 1. ват, ватса пăрах, ҫӗмӗр (чӳлмеке); 2. уйӑр, пайла (участоксем ҫине); 3. туса тух (йӑрансем), лартса тух (пахча); 4. кар; разбить палатку, шатер палатка кар, чатӑр кар; 5. ҫап, вӑйсӑрлат; его разбил паралич ӑна шалкӑм ҫапрӗ; 6. ҫӗмӗрсе тăк (тӑшмана).

разевать

что несов., разинуть сов. ҫӑвара кар; не дадут рта разинуть ҫӑвар уҫма та памаҫҫӗ.

раскинуть

что сов., раскидывать несов. 1. сарса пăрах (алла); 2. кар (сӗреке, чатӑр); раскинуть умом шухăшласа, тавҫӑрса ил.

растопырить

что сов., растопыривать несов. разг. кар, чармакла (пӳрнесене), чар, тӗксене тӑрат; он шагает, широко растопыривая ноги вăл кармакланса утать; индюк растопырил хвост и крылья кӑркка ҫунатне, хӳрине тӑратнӑ; я карман растопырил эпӗ кӗсъене сарлака уҫса хутăм.

шалаш

шалаш, хӳшӗ, ӳпле, чатӑр: устроить шалаш чатӑр кар.

парус

парӑс; поднять парус парăс кар.

поднимать

кого, что несов., поднять, -ниму сов. 1. пӗшкӗнсе ил, ҫӗклесе йӑт; 2. хӑпарт, ҫӗклесе улӑх, улӑхтар; 3. ӳстер (ӗҫ тухӑҫлӑхне); 4: кар (парӑс); 5. каҫӑрт (пуҫна; сӑмсуна); поднять на смех камран та пулин пурте кулмалла ту, мӑшкӑл айне ту; поднять пыль тусан кӑлар; поднять новь ҫерем ват; поднять на борьбу кӗрешӗве ҫӗкле; поднять настроение кӑмӑла ҫӗкле; поднять скандал харкашу пуҫласа яр.

протягивать

несов., протянуть сов. 1. туртса кар (вĕрене), карса тух, тӑс (аллуна); 3. вӑраха яр, тӑсса пыр (ӗҫе); больной недолго протянет ку чирлĕ çын нумай пурӑнас ҫук.

пялить

несов. кар, каркӑчла (тире); пялить глаза простор. куҫа чармакласа пӑх, тинкерсе пӑх.

толочь

-лку, -лчёшь несов., истолочь и растолочь сов. кив (кĕпе-йĕме), тӳ (вир), пус (тăла); толочь воду в ступе усăсăр ĕç, кирлĕ кар ĕç ту.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

завесить

сов. кого-что кар, карса хур (е ларт); завесить окно чӳрече кар.

завуалировать

сов. что 1. тĕтре кар; 2. перен. уçăмсăр ту, пытар; завуалировать свой цели чăн тĕллеве пытар.

задрапировать

сов. кого-что кар, хупăрла, карса пĕтер; карса илемлет; задрапировать трибуну кумачом трибунăна хăмач карса илемлет.

занавес

м. чаршав, карă; поднять занавес чаршав çĕкле; опустить занавес чаршав кар.

занавесить

сов. что кар, карса ларт, чаршав хуп; занавесить окно чӳрече кар.

оскалить

сов. что (зубы) йĕр, кăтарт; (пасть) уç, кар.

открыть

сов. 1. что. прям. и перен. уç; открыть дверь алăк уç; открыть путь çул уç; 2. (раскрыть) кар, уç; открыть рот çăвара кар; 3. разг. (ввести в действие, пустить) яр, уçса яр; открыть воду шыв уçса яр; 4. (положить начало чему-л.) уç, пуçла; открыть новую школу çĕнĕ шкул уç; открыть собрание пуху уç; 5. (обнаружить) туп, уç; открыть залежи руды руда вырăнне туп; ◇ открыть Америку ирон. Америка уç (тахçанах паллă япала çинчен çĕнĕрен пĕлтернĕ пек кала); открыть глаза кому-л. куçне уç, тĕрĕссине каласа пар.

палатка

ж. 1. чатăр, палатка; разбить палатку чатăр кар; 2. (ларёк) лавкка, палатка; хлебная палатка çăкăр лавкки.

парус

м. парăс; натянуть парус парăс кар; плыть под парусом параспа иш; на всех парусах питĕ хăвăрт, васкаса.

плести

несов. что 1. ту, ав, çых, хуç, явакла, çивĕтле; плеснуть корзину лăпă ав; плести лапти çăпата ту (е хуç); плести сеть тетĕл çых; плести косу çивĕт çивĕтле; 2. перен. пăтрат, усал тума тăрăш; плести интригу серепе кар (çыншăн); 3. разг. (говорить несуразное) лапăртат, сӳпĕлтет; плести ерунду кирлĕ мара лапăртат; плести небылицы темтепĕр сӳпĕлтет.

провести

сов. 1. кого-что ертсе (е çавăтса) кай, илсе кай (е тух, кил, çитер), леçсе хăвар; провести кратчайшим путём чи тӳре çулпа илсе тух; 2. что (прочертить) ту, чĕр, çыр, ӳкер, турт; провести межу чикĕ ту; провести линию шнуром çип çап; 3. что (соорудить, построить) ту, хыв, кĕрт, кар; провести шоссе шоссе хыв; провести телефон телефон кĕрт; 4. чем по чему шăл, шăлса ил; провести рукой по лбу çамкана алăпа шăлса ил; 5. что (выдвинуть, добиться утверждения чего-л.) пурнăçа кĕрт, пурнăçла, тутар(ттар), йышăнтар; провести идею в жизнь шухăша пурнăçла; 6. что (осуществить, произвести) ⸗са [⸗се ] ирттер, ирттер, ту, ⸗ла [⸗ле]; провести занятия занятисем ирттер; провести эксперимент эксперимент ту; провести уборку урожая тыр-пул пухса кĕрт; 7. что (какое-л. время) ирттер, ирттерсе яр, ⸗ла [⸗ле]; провести время с пользой вăхăта усăллă ирттер; провести ночь в лесу вăрманта çĕр каç; провести как-л. день кун каç; 8. что (оформить) çырса хур, кĕрт; провести по кассовой книге касса кĕнеки çине çырса хур; 9. кого, разг. (обмануть) тыттар, шăхăртса хăвар, ултала, ларт; ну, ты меня провёл! ай, лартрăн-çке эсĕ мана!

проволока

ж. пралук; колючая проволока йĕплĕ пралук; натянуть проволоку пралук кар.

протянуть

сов. что 1. тăс, кăнтар; протянуть руки алăсене тăс; 2. (натянуть) кар, карса тух (е хур), хур; 3. перен. тăс, вăрăма (е вăраха) яр; протянуть время вăхăта тăс; 4. (ноту, звук) тăс, тăсса юрла (е калаç); 5. без доп., разг. (прожить) пурăн; ◇ протянуть ноги вилсе кай; протянуть руку помощи пулăшу пар.

разбить

сов. 1. что ват, çĕмĕр; разбить стекло кантăка ватса пăрах; 2. что (поранить) амант; 3. кого-что (победить) çĕмĕрсе тăк, çĕнтер; разбить вражеский полк тăшман полкне çĕмĕрсе тăк; 4. что, перен. разг. (разрушить, погубить) çĕмĕр, пĕтер; разбить надежды шанчăка пĕтер; 5. кого (сделать нетрудоспособным — о параличе и т. п.) амант, çап; его разбил паралич ăна шалкăм çапнă; 6. что, разг. (привести в негодность) юрăхсăра кăлар, пĕтер; разбить сапоги атта пĕтер; 7. кого-что, перен. (опровергнуть) çапса аркат, сирсе яр; разбить по пунктам йĕркипе сирсе яр; 8. что, на что (распределить, разделить на части) пайла, валеç, уйăр; разбить поле на участки пусса участоксем çине пайла; 9. что (произвести посадку) хыв, ларт; разбить сад сад ларт; 10. что (раскинуть палатку, лагерь) ларт, ту, майла, кар; разбить палатку палатка кар; 11. что, полигр. сайралат, уйăр; разбить строки йĕркесене сайралат.

разинуть

сов. что (рот, пасть) кар, карса пăрах; ◇ разинуть рот 1) (проявить невнимательность) сисмесĕр юл, асăрхамасăр юл; 2) (прийти в изумление) çăвара кар, шак хытса тăр.

раскинуть

сов. что 1. (развести в разные стороны) чар, чарса пăрах, чаркаласа пăрах, сарса пăрах; раскинуть руки-ноги алă-урасене чарса пăрах; 2. (расставить) кар; раскинуть палатку палатка кар; 3. (разостлать) кар, сар, сарса пăрах; раскинуть сети серепе кар; раскинуть ковёр кавир сар; 4. перен. (распространить) сар, сарса яр; раскинуть торговую сеть суту-илĕве сарса яр; ◇ раскинуть умом тавçăрса ил; раскинуть карты картсене майлаштар.

распластать

сов. 1. кого-что (разрезать пластами) çур, касса çур; распластать рыбу пулла каса çур; 2. что, тех. (расплющить давлением) лапчăт; 3. кого-что, разг. (расположить, плотно прижав к чему-л.) лапчăнтар, тачă вырнаçтар; 4. что (развести в стороны) сарса яр, кар; распластать крылья çунат сарса яр.

соткать

сов. что 1. (выткать) тĕрт, тĕртсе ту; 2. (сплести нить, паутину) кар, картала; пауки соткали тенета эрешменсем карта карнă.

телефонизировать

сов. и несов. что телефон кĕрт (е кар); телефонизировать колхозы района районти колхозсене телефон кĕрт.

ткать

несов. 1. что и без доп. тĕрт; ткать полотно пир тĕрт; 2. что (о насекомых) кар, ту; паук ткёт паутину эрешмен карта карать.

тугой

прил. 1. (сильно натянутый или стянутый) хытă, хивре, кару, кар; тугая струна хытă карăнтарнă хĕлĕх; тугая пружина хытă пружина; 2. (плотно набитый) чыхса тултарнă, хытă карăнтарнă; тугый мяч хытă мечĕк; ◇ тугый на ухо хăлхи витĕр мар, хăлхасăр.

тянуть

несов. 1. кого-что турт, туртса пыр; тянуть канат вĕрен турт; тянуть жребий шăпа турт (е яр); 2. (обладать тягой) турт; печка хорошо тянет кăмака лайăх туртать; 3. что (натягивать) кар; тянуть телефонную линию телефон линийĕ кар; 4. что, с чем и без доп. (медлить) тăс, вăраха яр, тăсса пыр; тянуть с ответом ответ парассине тăс; 5. кого-что (звать с собой, манить) турт, чĕн, илĕрт; меня тянет в театр мана театр илĕртет; меня тянет ко сну манăн çывăрас килет; 6. (весить) турт, тай; ящик тянет пять килограммов ещĕк пилĕк килограмм таять; 7. безл. чем (о запахе, о струе воздуха) кĕр, пер, кил, сап, сарăл; тянет сыростью чĕрĕ шăршă кĕрет; от окна тянет холодом чӳречерен сивĕ çапать; 8. (протяжно петь или говорить) тăс, тăсса кала (е юрла); он тянет слова вăл сăмахсене тăсать; 9. (удлинять) чăс, тăс, вăрăмлат; тянуть проволоку пралук чăс; ◇ тянуть время вăхăта тăс; тянуть за душу асаплантар, тарăхтар; тянуть за язык кого-л. калама хуш, вăйпах калаттар.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

юр

кар

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

-кар

уст. «селение», «город», «крепость». Слово это сохранилось только в фольклоре (сказка „Улăп“) и в топонимике: Шупашкар, Муркар, Моркар — и у восточных финнов: Сыктывкар, Изкар, Кудимкар, Шурымкар и др. Вероятно, иранского происхождения. Ср. удм. кар «гнездо»; «городище», «город».

кар

1. «загораживать», «отгораживать», «завешивать», «занавешивать»; 2. «устраивать»; чатăр кар «разбить палатку»; 3. «растягивать», «распяливать», «натягивать»; 4. «разинуть (рот)»; полов., уйг., узб., кирг., казах., к. калп., ног., алт. И, ойр., туркм. кер, азерб. кәр, тур. гер, тув. хер, тат. киер, башк. кир «натягивать», «растягивать», «пялить»; чув. каркăç 1. «развилина, вилообразная палка, на которой распяливают «и сушат шкуры овец и мелких зверей»; 2. «пяльцы»; азерб. кәрнаh, узб., алт. И керги, казах. кергиш, тур. гергеф, тат. киергеч, башк. киргес, тюм. карге, каерге «пяльцы».

карăш

«коростель», «дергач»; мар. карш, морд, керси, манс. харс, венг. harisкар-кар-кар.

карта

1. «изгородь», «ограда»; 2. «скотный двор», «хлев»; 3. «огород»; 4. «круг»; тат. киртә, башк. кәртә «изгородь», «ограда»; в башк. и «хлев»; баçыу кәртәhe (чув. пус(ă) карти) «околица»; азерб. кардә «круглый». Слово это сильно распространено в финно-угорских и кавказских яз.: коми карта «хлев», «скотный двор»; морд, карда, кардо «хлев», «конюшня»; кардас «двор»; манс, хант. карта, карда «двор»; «круг»; норв.-лопар. гардде «круг»; фин. (суоми) kartano «усадьба», «дом»; венг. kert «сад», «огород» (Donner I, № 175); арм. керт «город»; груз, карта «огороженное место для скота»; сев.-осет. кәрт «двор», «хлев». (Wichmann TLP 69; Абаев ЭСл. 586—587). Как в финно-угорские, так и в кавказские языки проникло из др. булг. яз. На Северном Кавказе булгары входили в соприкосновение с аланами, которые легко могли воспринять от них это слово и передать его своим потомкам — осетинам, а от последних оно могло перейти и к другим кавказским народам. В чув. образовано от глагола кар «загораживать» (см. кар) с помощью аффикса -та, по образцу çур «светить» + -та > çурта «свеча».

чатăр

«шатёр», «шалаш», «палатка»; чатăр кар «разбить палатку»; МК чатыр, Замахш. чадур, кирг., тат. чатыр, Рабг., алт. В, ойр., тув., узб. С, азерб., туркм., тур. чадыр, уйг. чедир, узб. чодир, казах., к. калп., ног. шатыр, башк. сатыр «шалаш», «шатёр», «палатка». Заимствовано из перс: (чадор) «шатёр», «палатка», «павильон».

юн

«кровь»; др. тюрк., КБ, МК, Зол. бл. канкан, узб. конхун, тув., хак. хан, якут. хаан, азерб., туркм. ган «кровь» ; ср. монг. ханах «пускать кровь»; в ряде слов общетюркскому к в чув. соответствует й: кар ~ чув. юрхун) «кровь» .

юр

«снег»; др. тюрк., МК кар, уйг., кирг., казах., к. калп., ног., карач., тур., тат., башк., ойр. кар, узб. кор, азерб., туркм. гap, тув., хак. хар, якут. хаар «снег»; к ~ й, а ~ у.

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Çăвар кар

Çăвар (çăвара) кар 1. разевать [раскрывать] / разинуть [раскрыть] рот; 2. разевать / разинуть глотку, драть [надрывать] глотку [горло].
1. Çăварне карса итлесе тăракан Ухливанов председателе ырламасăр чăтса тăраймарĕ. В. Краснов-Асли. Манпа юнашар ман пекех урине çăпата сырнă чăваш ачи çăвара карса тăрать. В. Паймен. Тĕлĕнсе, çăварне карса пăрахса пăхрĕ ача лĕпĕш вĕçсе кайнине. Юхма М. 2. Аллинчи туйи ун тимĕр, — Çăварна ан кар эс, хуп! Я. Ухсай. — Шăп, мĕскер çăвар каратăр! — Хĕр вăр-вар хурать пӳлсе. А. Галкин.

Ура çине тăр

Ура çине тăр [çĕклен] становиться [вставать, подниматься] /стать [встать, подняться] на ноги (1. выздороветь, оправиться от болезни; 2. сделаться самостоятельным, приобрести независимое положение; 3. поправить, улучшить своё экономическое, материальное положение; 4. встать на ноги).
1. Ăнсăртран Сахрун пичче арăмĕ, Мавра инке, вĕри чирпе чирлесе ӳкрĕ те урăх ура çине тăраймарĕ, вилчĕ. М. Данилов-Чалтун. 2. Çавнашкал Шупашкар уесĕнче, Кӳкеçре, чухăнсем ура çине тăрса кĕрешме тытăнсанах, кулаксем вĕсене вăйпа тĕп тума хăтланса пăхаççĕ. И. Кузнецов. 3. Эпир хамăр хуçалăха ура çине тăратаймасан, пире çапса хуçĕç. В. Ленин. Ура çине тăнă-тăман тăлăха юлтăм. Ю. Званацкий. 4. Штаба бригада командирĕпе начдив килсе кĕчĕç. Пуçлăхсене полк штабĕнчисем ура çине кар тăрса кĕтсе илчĕç. В. Бурнаевский. Кил çинчен аса илсен, Мамлеев хатарланса ура çине тăчĕ, карттусне хывса, çӳçне пӳрнисемпе якатрĕ. Хв. Уяр.

Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ

Кармăш

яз. и. Разум. // Назв. дер. Татаркас. р. (Ашм. Сл. VI, 103): Кар + -мăш; тат. м. и. Кармыш/Карамыш. Сохранился в фамилиях Карамышев, Кармышев (Сат. ТИС, 104-105) > мар. м. и. Кармиш/Кармыш (Черн. СМЛИ, 201).

Çавăн пекех пăхăр: